Olağanüstü yeteneğiyle nam salmış, Viktorya döneminin en üretken ve en yetenekli botanik ressamlarından birinden bahsedeceğim: Walter Hood Fitch.
Sadece doğa tarihiyle ilgili olanların bildiği bir sanatçı, ama 1830'lardan 1880'lere kadar İngiltere'nin neredeyse tüm resimli botanik dergilerinde ya da bahçecilikle ilgili önemli yayınlarında işleriyle yer bulan biri olarak, kendi zamanında da hatırı sayılır şöhrete ulaşmış bir isim olduğunu söyleyebiliriz. Curtis Botanical Magazine için çizdiği ve taş baskılarını yaptığı 2700'den fazla resim, külliyatının önemli bölümünü oluşturuyor. Litografideki ustalığı sayesinde, birçok sanatçıların işlerine de hayat vermiş, o yüzden keşif seferlerinden egzotik örneklerle dönen farklı botanikçilerin kitaplarında sıkça karşımıza çıkıyor eserleri...
28 Şubat 1817'de Glasgow, İskoçya'da doğan Fitch, kumaş ticareti yapan bir babanın oğlu. Babasının işi nedeniyle ailesiyle birlikte, çocuk yaşta kumaşçılığın merkezi olan Leeds'e taşınmış. İki yıl burada gramer okulunda klasik bir eğitim almış; o 11 yaşındayken ailesi tekrar Glasgow'a dönünce eğitimi de yarıda kalmış.
17 yaşındayken, kumaşlara desen baskı yapan bir fabrikada çırak olarak çalışmaya başlar; karmaşık kumaş baskı sürecini izleyen Fitch, bu sayede gravür tekniğini de öğrenir. Kumaşa uygulanacak her renk için büyük, ağır rulolar oluşturuluyor; çok renkli deseni olan nihai ürüne ulaşmak için tüm bu renk katmanlarının desenle en hassas biçimde eşleşmesi gerekiyordu. İşyerinin sahibi Henry Monteith, zamanla Fitch'in olağanüstü bir yeteneğe sahip olduğunu fark ederek onu arkadaşı, William Hooker ile tanıştırmış. (Baba oğul, botanikçi ve bitki kaşifi Hooker'lardan çokça bahsediyorum biliyorsunuz. Çığır açıcı isimler bunlar botanik tarihinde) Fitch bu fabrikada çalışırken litografinin, taş baskının da tüm inceliklerini de öğrenmişti; daha sonra binlerce botanik resmin gravür ve taş baskılarını yaparken fabrikada öğrendiklerinin ne kadar kıymetli olduğunun da farkına varacaktı.
Kalıplarını canlı örneklerden almaya özel önem veren; o zaman kumaş sektöründe yaygın olarak kullanılan gerçekçilikten uzak hayalden çizilmiş desen kalıplarına pek rağbet etmeyen Fitch, tabii bu özelliğiyle öne çıkarak, herkesin dikkatini çekmeye başlamıştı. Fitch'in ilk işlerinden biri Hooker'ın Glasgow Üniversitesi'nde verdiği derslerde kullanabileceği büyük ölçekli çizimler yapmaktı; hatta kimi derslere kendisi de katılır. Akademideki görevinin yanı sıra Hooker, Viktoryen dönemin en önemli yayınlarından olan Curtis's Botanical Magazine'ın editörü ve dergideki bitki levhalarının da tek çizeriydi. Fitch, Hooker ile çalışmaya başladıktan sonra, ondan bitkilerin nasıl kurutulacağını, nasıl bilimsel doğruluğu olan çizimler yapılabileceğini de öğrenir. Hooker, sadece gravür ve taşbaskıda değil, çizim ve suluboyada da son derece yetenekli olduğunu fark eder. Bir süredir zaten özel becerilere sahip, litografileri üretebilecek genç bir sanatçı arayışında olduğu için dergide yayımlanmak üzere ona deneme amaçlı birkaç iş verir. Sonuç başarıya ulaşınca Fitch, artık gecenin geç saatlerine kadar fabrika mesaisinin dışında kalan tüm zamanını, Profesör Hooker'ın çizimlerini dergi için baskıya hazırlamakla geçirecekti.
1834 yılında yolları kesişen Hooker ve Fitch, artık uzun yıllar boyunca birlikte çalışacak ve ileride Kew Kraliyet Botanik Bahçelerinin sanatsal çizgisini de baştan aşağıya değiştirecekti. Fitch'in Curtis'teki ilk levhası Mimulus roseus, 1834 yılında yayımlanmıştı. (Mimulus'a maymun çiçeği diyoruz biz, bu ilk çizimi paylaşacağım, meslek yaşamı boyunca sanatsal becerilerinde kat ettiği mesafeyi görmek birçok bitki ressamına da ilham verebilir bence.)
Hooker'ın derslerinde kullandığı büyük ebatta çizimlerin ve Curtis's Botanical Magazine'in tüm bitki illüstrasyonlarının çizeri olmasının dışında, yine Hooker'ın 1837'de yayımlanmış Botanical Illustrations /Botanik İllüstrasyonlar kitabındaki 397 adet resimde ve siyah-beyaz bir süreli yayın olan Icones Plantarum'daki sayısız levhada da yine Walter Hood Fitch imzası vardır. Olağanüstü hızla çalışan yetenekli bir sanatçı olmasının yanında -doğrudan taşın üzerine resmetme becerisiyle- litografide, yani taş baskıdaki ustalığıyla da aranan biridir. W. J. Hooker'ın eğrelti türlerini topladığı Genera Filicum için bitki ressamı Francis Bauer'in çizdiği eğrelti illüstrasyonlarının Fitch elinden çıkan reprodüksiyonları, bu işteki ustalığını kanıtlıyor bize.
1841 yılında William Hooker, nihayet Kew Kraliyet Botanik Bahçelerine yönetici olarak atandığında, bir yandan derginin üretimine de kesintisiz olarak devam edebilmek istiyordu. Bu yüzden Londra'ya taşınması konusunda Fitch'i ikna etmesi gerekecekti. Onun sunduğu iş teklifini geri çevirmeyen Fitch, böylece Glasgow'dan Londra'ya taşınarak, Hooker'ın ailesiyle birlikte West Park'taki yeni evinde yaşamaya başlar ve onun için çalışmaya devam eder. Bu kadar üretken olmasına rağmen hiçbir zaman Kew'ın resmi kadrosunda yer almamış bir sanatçı; tam 25 yıl boyunca doğrudan William J. Hooker ve daha sonra da onun koltuğunu devralan Joseph Dalton Hooker'a bağlı olarak çalışmış.
Baba ve oğul cömert davranmaya çalışarak Fitch'in (yılda 100 sterlin tutarındaki) maaşını doğrudan kendi kaynaklarından ödemiş ondan destel aldıkları bu süre içinde. Yeri geldiğinde takdir de etmişler sanatçılarını. Fitch, Curtis Botanical Magazine için 2.700'den fazla bitkiyi resmetmiş ve toplamda 10.000'den fazla illüstrasyonu yayına hazırlamış. Sıklıkla herbaryumdaki kurumuş örneklerden çizim yapıyordur ama onları ete kemiğe büründürme konusunda, canlandırma konusunda çok özel bir yeteneğe sahiptir. Kaşiflerin sahada yaptığı eskizleri yine botanik bilgisiyle yorumlayarak canlı örnek sanki karşısındaymış gibi çizme becerisi de vardır.
Bu arada unutmadan size -botanik alanında en uzun soluklu süreli yayın olan- Curtis Botanical Magazine ilgili kısa bir bilgi de vereyim: 1787 yılında William Curtis’in kurduğu ve bugüne dek yayımlanmaya devam eden botanik dergisi, daha az varlıklı insanlara da çiçeklerin ve bitkilerin güzel çizimlerine sahip olma şansı sunması açısından değerli. Viktorya dönemi boyunca aylık olarak basılır ve her sayısında-çoğu yeni bulunan bitkilere ait- 60 el boyaması resim vardır.
Bitkilerin tarihini, habitatlarını, botanik bilgilerini; nadir veya tehlike altındaki türleri konu eden her makaleye bir botanik resim eşlik ediyor dergide. Bakır levhaya yapılan gravürler yerini 1830’lardan sonra taş baskılara bırakmış. 1949’a kadar renkli baskı pahalı ve yoğun emek isteyen bir iştir. Curtis Botanical Magazine bitkilerin renkli çizimlerini içeren en uzun soluklu botanik dergisi olarak biliniyor; bugün editörlüğünü yürüten kişi ise Martyn Rix. Benim de sıklıkla kaynak olarak kullandığım The Golden Age of Botanical Art kitabı dahil- 23 kitap ve çok sayıda bilimsel makaleye imza atan bir yazar.
Walter Hood Fitch'in işleri Viktoryen dönemin popüler bahçecilik dergisi Gardener's Chronicle'da da sıklıkla çıkar karşımıza. William Hooker'ın Icones Plantarum (1836–1876) kitabında yer alan bir çizimi özellikle göz alıcıdır. Onun, bir kopyasını Kraliçe Victoria'ya sunduğu Hooker's Description of Victoria regia (1847) son derece ayrıntılı, gerçek boyutlardadır. (Bu çizimi sizinle twitter adresim üzerinden paylaşacağım. Viktoryen Dönem İngilteresi'nde gösteriş ve güç simgesi olarak malikanelerin havuzlarında da yetiştirilen bu dev bitkinin yaprakları, Amazonlardaki vahşi doğasında 3 metrelik çapa ulaşabiliyor. Bitkinin çiçekleri de devasa... 40 santimetre çapa sahip olabiliyorlar ve genelde böceklerle tozlaşıyorlar. Gelecek hafta bu bitkinin hikayesini, Londra'da nasıl statü göstergesine dönüştüğünü anlatacağım size.) Kraliçe Victoria onuruna Amazonlardan getirilerek üretilen Victoria regia adı daha sonra Victoria amazonica olarak değiştirilmiş. İlk olarak 1849'da Kew'de tohumdan çoğaltılmış bir Amazon nilüferi bu, ancak birkaç deneme yapılmış olsa da çiçeklenmesi sağlanamamış. Bu türün çiçeklenmesini nihayet Kasım 1849'da Chatsworth'da Devonshire Dükü'nün bahçıvanı olan Joseph Paxton başarmış ve o ilk çiçek de Kraliçe'nin kendisine sunulmuş. William, Fitch'in 'Nilüferlerin Kraliçesi'ni tasvir eden bu muhteşem illüstrasyonunu Kraliçe'ye sunarak bu zaferi de taçlandırmış olur.
Walter Hood Fitch'in litografiyle ilgili bir özel yeteneği olduğunu söylemiştim; hatta tasarımlarının çoğunu doğrudan litografide kullanılan kireçtaşı bloklarına çizermiş. Teknikle ilgili kısa bir bilgi vereyim. Şöyle bir süreç izleniyor bu teknikte: Gözenekli yapısı olan, yüzeyi pürüzsüzleştirilmiş, 6-8 cm kalınlığında kireçtaşı bir levha baskı kalıbı olarak kullanılıyor. Yazı veya resim, bu düzgün yüzeye yağlı bir mürekkeple aktarıldıktan sonra terebentinle siliniyor ve su içine sokulup çıkarılır. Kireçtaşı gözenekli olduğu için yazılar ve resim çizgileri haricindeki sathın tamamındaki gözenekler suyla doluyor ve bu durumdayken üzerine baskı mürekkebi sürülüyor. Mürekkep yazıların bulunduğu susuz yüzeylerden gözeneklere emilirken boş kısımlardaki sulu yüzeylerden itiliyor. Gözeneklere emilen mürekkep bitinceye kadar baskı yapılabiliyor. Gözenekli kaya üzerinde mum boya ile yapılan hataların düzeltilmesi son derece zor ve zaman alıcı; bu nedenle Fitch'in referans alabileceği herhangi bir taslak olmadan işi doğrudan taş üzerinde üretebilmesi, resmi doğrudan taşa işlemek gerçekten büyük yetenek istiyor.
Walter Hood Fitch'in önemli eserleri arasında William Jackson Hooker'ın A Century of Orchidaceous Plants /Orkide Bitkilerinin Yüzyılı (1851) ve J. Bateman'ın A Monograph of Odontoglossum (1864-74) için yaptığı illüstrasyonlar da var. (Odontoglossum 100 orkide türünü kapsayan bir cins). George Bentham ve W.J. Hooker'ın Handbook of the British Flora (1865)/İngiliz Florasının El Kitabı kitabında da son derece çarpıcı işleri var. Özellikle https://www.biodiversitylibrary.org/creator/397#/titles dijital kütüphanesine girdiğinizde birçok eski botanik kitabına ve onun çizimlerine ulaşma şansınız var.
William Hooker'dan sonra Kew yönetimine geçen oğlu Joseph Dalton Hooker da Fitch'in yeteneğini takdir etmiş ve onunla çalışmaya devam etmiş. Hindistan'daki seyahatlerinden döndüğünde Fitch, onun eskizlerini Rhododendrons of Sikkim Himalaya (1849-51) kitabı için levhalara aktarmış; Himalaya Bitkileri İllüstrasyonları (1855) kitabı için de baskısı yapılmak üzere, Hintli sanatçıların çizimlerini taş baskılara aktarmış. Joseph Hooker, saygı ve minnettarlığının bir işareti olarak, bir Polinezya bitkisine adını vererek onu onurlandırmış. Fitchia Nutans bitkisini London Journal of Botany dergisinde şöyle tanıtmış: "Son derece asil bir bitki... Onu, Icones Plantarum'da, botanik dergisinin son yirmi sayısında ve Flora Antartica'da yayımlanmış çizimlerin çoğunu resmeden kalemin sahibine; en gerçekçi ve en zarif çizimleriyle herkesin yakından bildiği Mr. Walter Fitch'e ithaf ediyorum."
Joseph Dalton Hooker'ın Erebus gemisiyle yaptığı yolculuğunda örneklerini topladığı; Antarktika, Yeni Zelanda ve Tazmanya'nın florasını kapsayan üç ciltten oluşan The Botany of the Antarctic Voyage of H.M. Discovery Ships Erebus and Terror in 1839–1843 (1844–60); kitabındaki illüstrasyonlar da yine onun imzasını taşıyor.
25 yıldan fazla bir süredir Hooker'lar ve Kew için çalışır ama 1877'de maaşla ilgili bir anlaşmazlık yaşanınca hem Curtis Botanical Magazine hem de Kew için yaptığı işleri sonlandırma kararı almış. Hooker'ın elinde olmayan, o dönemin otoritelerinin bir sebeple bu soruna çözüm bulmayıp verdiği bir karardır ama 1877 yılında Joseph D. Hooker'a yazdığı bir mektupta kırgınlığını şöyle dile getirmiş: "Sevgili Sir Joseph, Botanical Magazine'in bu senenin -ve muhtemelen de iş birliğimizin- son üç levhasının taslaklarını gönderiyorum. Saygılarımla, Walter Hood Fitch."
Bu tarihten sonra asla bu ortaklığa tekrar dönmez. Joseph Dalton Hooker, emekliliğini garanti etmiş olsa da Hooker'ların onu yeterince takdir etmediğini düşünüyordu. Olağanüstü üretimine bakılırsa bunu talep etmeye de hakkı vardır gerçekten. Yaklaşık 12.000 adet yayımlanmış olan, on binlerce eseri bugün Kew koleksiyonlarında koruma altında. Bir bitki ressamı için kırılması zor bir rekor olsa gerek. Fitch başkaları için üretmeye devam eder elbette; onunla çalışmak isteyen çok botanikçi vardır, bu yüzden 1888'e kadar aktif olarak bitki ressamlığı mesleğini sürdürür. Kew'den ayrıldıktan sonraki ilk büyük eserlerinden birinin, Himalaya ve Kore'yi gezen İngiliz botanikçi Henry John Elwes'e ait, Lilium Cinsinin Monografisi (1877-80) kitabı için ürettiği mükemmel taşbaskılar olduğunu söyleyebiliriz.
14 Ocak 1892'de hala ününün doruğundayken felç geçirerek 74 yaşında hayata veda eder. Gardeners' Chronicle'da yayımlanan “bir botanik sanatçısı olarak Fitch'in doğaya sadakat ve zarafet konusunda rakibi olmadığını” söyleyen ölüm ilanında şöyle yazar hatta: "... ünü o kadar yüksek ve o kadar dünya çapındaydı ki, bu konuda daha fazla bir şey söylemek gereksiz. Engin tecrübesi ona, eğer varsa, az sayıda sanatçının sahip olabileceği bir algılama ve iç görü gücü sağladı. "
The Gardeners 'Chronicle, 1893'e kadar Fitch'in çalışmalarını yayınlamaya devam etti. Curtis Botanical Magazine'a gelince ise, yeğeni John Nurgent Fitch (1840-1927) bu derginin çizimlerini yaparak aile geleneğini devam ettirir.
