Bir gece yarısı cinayet işleyen birinin, uyku bozukluğu teşhisi sayesinde beraat etme şansı var mı? Uyurken veya uyumaya çalışırken yaşadığımız sorunlar neler? Uykusuzluk, kabuslar, uykuda yürüme, bedensel ve zihinsel arızalar. Açık Bilinç’te uyku patolojileri uzmanı Prof. Derya Karadeniz Uyku-Rüyalar serisinin yedincisi.
Prof. Karadeniz, her insanın uykusunun, tıpkı parmak izi gibi, kendine özgü bir yapısı olduğunu söylüyor.
Uyku bozuklukları, tek tek saymaya kalksak bir program süresini aşacak kadar çok ve çeşitli.
Kimileri çok bildik, kimileriyse fantastik bozukluklar.
Uyku sırasında gözlemlenen davranış bozuklukları, yani uykudayken hareket etmek, istemli gibi görünen ama pek de öyle olmayan davranışlar göstermek, nörofizyolojinin alanını aşıp, Hukuk ve Felsefe gibi alanlarda özgür irade ve cezai sorumluluk konularına da temas ediyor.
Dolayısıyla, bu programda biz daha ziyade genel fikir verecek şekilde bir uyku bozuklukları örneklemesi yapmaya çalışacağız.
— / —
Uyku bozuklukları, özellikle kâbus kategorisindeki rüyalar ve "gece terörü" diye bilinen hastalıklar, resim ve müzikte de pek çok sanatçının ilgisini çekmiş ve üzerlerinde eserler üretilmiş.
Örneğin, İsviçreli ressam Henry Fuseli'nin tablosu,"Karabasan".
Bir başka örnek, İtalyan besteci Bellini'nin 1831'de ilk kez sahnelenen ünlü operası "La sonnambula" (Uyurgezer).
Bu operadan çok sevilen bir aryayı, operanın unutulmaz isimlerinden Maria Callas'ın sesinden dinleyebilirsiniz:
— / —
Geçen hafta, uykunun en önemli iki kategorisinin "yavaş dalga" (non-REM) ve "hızlı göz hareketleri" (REM) uykusu olduğunu, Prof. Ertan Yurdakoş anlatmıştı.
Uyku bozukluklarını da temel olarak bu iki kategori içinde gösterdikleri farklarla ele almak mümkün.
Çeşitli örnekler vereceğiz.
Kimi uyku bozuklukları, hepimizin aşina olduğu olağan durumlarla tasvir edilebilir:
Uykuya dalamama, uykudan uyanıp uyuyamama, uykuda ortaya çıkan horlama, diş gıcırdatma veya kasılma gibi davranışlar.
Ama tuhaf davranışlar gösterilen "parasomni" denilen bozukluklar da var.
Örneğin, rüya içeriğinin yönlendirdiği kimi insanların, uyku halleri sürmekteyken kalkıp yürüdükleri, duvarları tekmeledikleri, hatta yanlarında yatan insanları bıçakladıkları biliniyor.
Bu insanlar ancak uyandıkları zaman yaptıklarının farkına varıyorlar ve dehşete düşüyorlar.
— / —
Gerek nörobilimciler gerekse hukukçular arasında çok tartışılmış bir vakada, Toronto'da yaşayan 24 yaşında Ken Parks isimli bir adam gecenin ortasında kalkıp otomobiliyle 25 km. gidiyor, eşinin anne ve babasını bıçaklıyor. Uyandığı zaman ne yaptığını anlayıp polise teslim oluyor.
Uyku bozukluğu uzmanlarının da dinlendiği ve halk arasında çok ilgi çeken davanın sonunda jüri, eşinin annesini öldüren ve babasını ağır yaralayan bu adamın davranışında, "parasomni" nedeniyle özgür irade ve farkındalık olmadığına karar veriyor.
Parks 1988'de beraat ediyor.
— / —
Geçen hafta, genellikle canlı rüyalar gördüğümüz REM döneminde, bedenimizde geçici bir felç hali (atoni) oluştuğundan, dolayısıyla rüyanın içeriğine uygun davranışlarda bulunamadığımızdan (örneğin rüya sırasında yataktan kalkıp koşamadığımızdan) söz etmiştik.
REM uykusu sırasında oluşan atoni, uykuda kendimize veya başkalarına zarar verecek davranışlarda bulunmamızı engelleyen, çok yararlı bir işleve sahip bir durum.
Gelecek programlarımızda da söz edeceğimiz bu durumun sinir sistemimizde nasıl oluştuğu, artık detayıyla biliniyor.
Uyku biliminin öncülerinden Fransız nörobilimci Michel Jouvet, atoniye sebep olan beyin sisteminin çalışmaması durumunda, kedilerde REM uykusu sırasında muhtemelen rüya içeriğine uygun davranışlar gözlendiğini 1959'da göstermişti.
Benzer durumlar insanlar için de geçerli.
Jouvet'nin uyku ve rüyalar üzerine yaptığı araştırmaları, başka eserlerinin yanı sıra, Fransızcadan 2001'de İngilizceye çevrilen "Uyku Paradoksu" başlıklı kitabında okuyabilirsiniz.
— / —
Uyku bozuklukları ile ilgili önemli detayları, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi'nden "100 Soruda Uyku ve Uyku Bozuklukları" kitabının yazarı konuğumuz Prof. Derya Karadeniz aktaracak.
Kendisiyle ilgili daha detaylı bilgi için: https://www.deryakaradeniz.com
— / —
Gelecek hafta, 1999 Marmara depreminin yıldönümüne denk geldiği için, uyku/rüyalar serisine kısa bir ara verip, İstanbul ve civarındaki coğrafyada deprem riski hakkında bir program yapacağız.
Bir sonraki hafta, Prof. Hakan Gürvit ile rüyaların nörobilimini konuşmaya başlayacağız.
