Stresin fizyolojik ve psikolojik etkileri nelerdir? Belirsizlik yalnız insanlarda değil pek çok başka canlıda da niçin strese neden olur? Üç bölümlük "stres" serimizin ilk bölümünde tartıştık.
Stres, doğrudan ölçülebilecek belli bir madde veya fiziki bir koşul değil.
İnsanların ve diğer pek çok canlının bazı koşullara verdiği fizyolojik ve psikolojik tepki.
İlk anda düşünülenin aksine, stresin olumlu ve olumsuz cinsleri de var. Gelecek hafta bu konuya değineceğiz.
Stres hakkındaki bu temel bilgilerden, şunu çıkarsayabiliriz:
Aynı koşullar, bazılarımız için ciddi olumsuz tepkiler yaratırken bazılarımız için daha hafif şekilde göğüslenebilir.
Yani, her birey aynı koşullara aynı stres tepkisini vermiyor.
Bu da stres konusunda hem bedensel tepkileri, yani fizyolojik stres etkisini hem de ruhsal tepkileri, yani psikolojik stres etkisini iyi anlamamız gerektiğini gösteriyor.
Bu serinin önümüzdeki iki bölümünde stres konusunu hem fizyoloji hem psikoloji açısından ele alacağız.
-- / --
Bazı unsurların, insanların yanı sıra başka canlılar için de olumsuz stres etkisi yarattığı biliniyor.
Bunların başında belirsizlik geliyor.
Yani bir sonraki adımda neyle karşılaşacağımızı öngörememek ciddi bir olumsuz tepkiye yol açıyor.
Belirsizlikle mücadele ederken savrulabileceğimiz diğer uç her şeyi kontrolümüz altında tutma isteği, hatta takıntısı.
Bu tür "kontrol delisi" olmanın da kimseye, yani kontrol edene de kontrol edilene de, faydası olmayan başka sorunları var.
Ama ben stres ve belirsizlik konusuna döneyim.
Bu alanda 1970'li yıllarda yapılmış klasik çalışmalar belirsizliğin psikosomatik olumsuz bedensel etkilerini araştırmış.
Çoğu fareler ve sıçanlar üzerine yapılan deneyler ama insanlara da doğrudan genelleştirilebileceği düşünülüyor.
-- / --
Benim en çarpıcı bulduğum çalışmalardan birisi Rockefeller Üniversitesi'nde Jay Weiss isimli fizyoloğun sıçanlar üzerine yaptığı ve belirsizlik unsurunun olumsuz stres tepkisini ölçmeye çalıştığı bir araştırma.
Not: Bu tür çalışmalar hep çeşitli canlı türlerinde belirsizlik içeren koşullar yüzünden stres yaratmayı ve sonuçlarını ölçmeyi hedefliyor. Deneyde kullanılan hayvanlar türlü çeşitli eziyetlere maruz bırakılıyorlar.
Şimdi aktaracağım çalışma da bu yöntemi kullanıyor.
-- / --
Weiss, laboratuvarındaki sıçanlardan iki grup oluşturmuş. İki grup da aynı dar kafese sokuluyor ve hayvanlara rastgele aralıklarla kuyruklarına bağlanan elektrotlar yoluyla elektrik şoku uygulanıyor.
Üçüncü bir kontrol grubuysa, şok olmadan yalnızca kafeste tutuluyor.
İlk iki grup arasında uygulanan şokun süresi, zamanlaması veya sıklığı açısından hiç bir fark yok.
Tek fark şu:
İlk gruptaki sıçanlar elektrik şokuna ne zaman maruz kalacaklarını bilmezken ikinci grup şoktan 10 saniye önce bir zil sesiyle uyarılıyor.
-- / --
Bunun ne önemi var diyebilirsiniz.
İki grup da stres yaratan aynı fiziksel koşullar altında.
Yalnızca, ikinci gruptaki sıçanlar, başlarına gelecek bu ıstıraplı deneyimi önceden haber almış oluyorlar.
Yani bu ikinci grup için belirsizlik bir parça azaltılmış durumda.
İşte bu belirsizlik farkı, deneyde kullanılan hayvanların verdiği olumsuz stres tepkisi üzerinde ciddi bir farka neden oluyor.
Elektrik şokuna maruz kalacaklarını önceden bilen sıçanlar bilmeyenlere göre daha az psikosomatik bozukluklar gösteriyorlar.
Weiss, stresin yarattığı psikosomatik bozuklukları, deneyde kullanılan sıçanların midelerinde stres yüzünden oluşan ülserlerin milimetre cinsinden boyları ile ölçüyor.
Not: Hiç şoka uğramayan üçüncü kontrol grubu sıçanlarının bir kısmında da dar bir kafese kapatılmanın stresinden kaynaklanan küçük ülserler oluşuyor.
Ama birazdan göreceğimiz gibi onların ülserleri şoka maruz bırakılan hayvanlara oranla çok daha küçük.
-- / --
Bu araştırmanın ana bulgusu şu:
Stres yaratan elektroşoka ne zaman maruz kalacaklarını bilmeyen sıçanlarda ("unsignaled shock"), çektikleri daha büyük eziyet sonucunda, diğer gruba ("signaled shock") nazaran neredeyse beş katı boyunda ülserler oluşuyor.
Yani bu deneyi insanlara genelleyecek olursak başınıza gelecek kötü bir şey de olsa, ne zaman olacağını bilmeniz, olumsuz stres tepkisini ve bunun sonucunda oluşan psikosomatik bozuklukları azaltıyor.
-- / --
Niye böyle?
Yani yalnız insanlar değil türlü çeşitli canlılar için belirsizlik niye büyük bir olumsuz stres unsuru?
Son zamanlarda nörobilimciler beynin ve genel olarak sinir sisteminin en önemli işlevinin bir canlının bir sonraki adımda neyle karşılaşacağını öngörebilmek olduğunu söyler oldular.
Hatta beyin bir 'öngörü makinesi' ("prediction machine") şeklinde nitelenir oldu.
Bir sonraki adımda neyle karşılaşacağımız bilmek, değişen koşullarda önemli bir adaptasyon avantajı sağlıyor.
Belirsizliğin yarattığı fizyolojik ve psikolojik etkiyi ve bu gibi durumlarla nasıl baş etmeye çalışabileceğimizi önümüzdeki iki programda konuşacağız.
-- / --
Gelecek hafta, stresin fizyolojik özelliklerini nörofizyolog Prof. Ertan Yurdakoş bizlere anlatacak.
