Adam karalama, ispat yükümlülüğü, çoğunluğa başvurma gibi yanlış akıl yürütmeleri nedir? Mantık azabı çekmeyin, hattı müdafaanızı belirleyin! Dr. Tevfik Uyar ile, yeni kitabı 'Safsatalar'ı konuştuk.
(16 Temmuz 2019 tarihinde Açık Gazete'de yayınlanmıştır.)
Açık Bilim sitesinin kurucu editörlerinden, Yalansavar ve Herkese Bilim Teknoloji dergisi yazarlarından olan Tevfik Uyar’la daha önce de iki program boyunca "Astrolojinin Bilimle İmtihanı" kitabı üzerine konuşmuştuk.
— / —
"Safsata", mantıkta "hatalı akıl yürütme" anlamında teknik bir terim olsa da, gündelik dilde boş ve temelsiz söz, palavra anlamlarında kullanılıyor. Nitekim, TDK sözlüğü de "safsata" sözcüğünü böyle tanımlamış.
Oysa bizim ele alacağımız "safsata" kavramı, akıl yürütürken düştüğümüz yanlışlar arasındaki ortak noktalarla, muhakeme hatalarının kalıplarıyla ilgili.
Bu anlamda, bir metin veya tartışma içindeki safsataları fark etmek, ortaya çıkartmak, ve bu yanlışlardan sakınmak çok önemli.
Ülkemizde günlük hayatta, özellikle siyasi tartışmalarda, hatta yargı metinlerinde, maalesef safsatalardan geçilmiyor.
Tevfik Uyar, sürekli olarak hatalı akıl yürütmelerle karşılaşmanın insanda bir "mantık azabı" yarattığını ve 'Safsatalar' kitabını bu sebeple yazdığını söylüyor.
Safsata, ya da İngilizce karşılığıyla "fallacy", Latince'de 'aldatma' kökünden doğmuş bir terim.
Gerçekten de çoğu safsata kalıbı, kendimize yönelik eleştirileri, bir tür aldatmaca yoluyla yanlış yönlendirmekte veya savuşturmakta kullanılıyor.
Aşağıdaki grafik, 24 farklı safsata kalıbını özetliyor (İngilizce).
Safsatalar genellikle üniversitelerde Mantık veya Eleştirel Muhakeme derslerinde işlenir, örnekleriyle anlatılır.
Tevfik Uyar kitabında, dördü kendi buluşu olan toplam 40 safsata kalıbını inceliyor, örnekler veriyor, ve her safsataya karşı kullanılabilecek bir "savunma hattı" stratejisi öneriyor.
Programda, kitapta örneklenen safsataların içinden birkaç tanesi üzerinde konuşacağız.
Ülkemizde bu konunun müfredata girmesi, liseden itibaren düzgün akıl yürütme eğitiminin verilmesi ne kadar faydalı olurdu!
— / —
Tevfik Uyar, kitabını hazırlarken, konuyla ilgili bir de makale yazmış:
“GRAMER HATALARINA DAYALI ARGÜMANTASYON VE BİR AD HOMINEM ALT TÜRÜ OLARAK ‘DE AYRI’ SAFSATASI
Makalenin bütününe şuradan ulaşmak mümkün.
— / —
Son bir konu: Safsata kategorisine giren akıl yürütme yanlışlarını yapanlar, her zaman bu yaptıklarının farkında olmuyorlar. Yani bir muhakeme hatası yapmak bir şey, bunu bilerek yapmak başka bir şey.
Farkında olmadan yapılan hatalar haliyle düzeltmesi en zor olanlar!
Safsata konusunun, programda ele alacağımız mantık tarafından başka bir de psikolojik tarafı var.
Bazı yanlış akıl yürütme tuzaklarına nasıl düşüyoruz? Bazı safsataların neden farkına bile varamıyoruz? Bu yanlışlar niçin bu kadar yaygın?
Tevfik Uyar’ın da kitapta üzerinde durduğu bu konuyu ileride detaylıca ele alacağım.
Safsatalar konusuna, ileride geri dönmek sözüyle, burada bir virgül koyuyorum.
— / —
Açık Bilinç'i Salı sabahları 9:30'da dinleyebilir, podcast arşivine ulaşabilirsiniz.
