Cupidae Legum Iuventuti Salutem!

(Kemal Gözler'in bu yazısı Anayasa.gen.tr'den alınmıştır.)

Anlaşıldığı kadarıyla, pandemi nedeniyle bu dönem üniversitelerde yüz yüze eğitim başlamayacak. Bugünlerde üniversiteler uzaktan eğitime hazırlanıyor. Yani üniversiteler “uzaktan açılacak”.

Ben de hukuk fakültelerine yeni kayıt yaptıran öğrencilere bir “uzaktan hoş geldiniz” diyeyim istedim; bir “uzaktan selam” vereyim dedim.

Ben üniversitede hocayken birinci sınıfta ilk dersimde, üniversiteye yeni gelmiş öğrencilere, önce sözlü olarak “Cupidae legum iuventuti salutem!” diyerek hoş geldiniz diyor; sonra da bu Latince cümleyi tahtaya kocaman harflerle yazıyor ve anlamını kelime kelime açıklıyordum [1].

Artık üniversitede hoca değilim; evimde oturuyorum. Öğrenciler de zaten artık üniversitede değil, onlar da, en azından şimdilik, evlerinde oturuyor. Her zamanki cümlemle uzaktaki öğrencilere hariçten bir “hoş geldiniz” diyeyim: Cupidae legum iuventuti salutem (Hukuka aşık gençlere selam olsun)!

Bu cümlenin ilk üç kelimesi çok meşhurdur ve Doğu Roma İmparatoru Iustinianus’a aittir. Sonuncu kelimeyi ona ben ekledim [2].

* * *

Corpus Iuris Civilis’in bir parçası olan Institutiones’in 21 Kasım 533 tarihli “Önsöz (Proemium)”ünde [3] İmparator Iustinianus hukuk öğrencilerine “CUPIDAE LEGUM IUVENTUTI (hukuka aşık gençlere)” diyerek hitap eder. Bu ibareyi aşağıya Institutiones’in Paul Krüger edisyonundan olduğu gibi alıyorum [4]:

Iustinianus, koskoca İmparator, hukuk öğrenimine başlayan öğrencilere “hukuka aşık gençler” diye hitap ediyor. Ne güzel, ne sıcak bir hitap [5]!

David Pugsley'nin “Justinian’s Welcome to the Constantinople Law School” başlıklı makalesine göre, aynı güzel hitap, Iustinianus’un 533 yılında İstanbul Hukuk Okuluna yeni kayıt yaptıran öğrencilere hitaben yaptığı “hoş geldiniz” konuşmasında da bulunuyor [6].

* * *

İmparator Iustinianus’tan önce Roma İmparatorluğunda hukuk ve hukuk eğitimi tam bir kaos içindeydi. Kanunlar tam bir karmaşa halindeydi. Hukuk ders kitapları ise uzun, karışık ve bulanıktı. Bu duruma son vermek için İmparator Iustinianus bir yandan dağınık hukuk kurallarının derlenmesini emreder ki ortaya Corpus Iuris Civilis’in bir parçası olan Codex çıkar (7 Nisan 529). Iustinianus diğer yandan, hukuk hocaları Tribonian, Theophilus ve Dorotheus’tan, birinci sınıf hukuk öğrencileri için, açık ve basit bir ders kitabı hazırlamalarını ister ki ortaya Institutiones isimli ders kitabı çıkar (21 Kasım 533).

İmparator Iustinianus, Institutiones’in “Önsöz (Proemium)”ünde “hukuka âşık gençlere (cupidae legum iuventuti)” şöyle seslenir [7]:

“Şimdiye kadar karmakarışık olan kanunlarımızı uyumlu hâle (constitutiones antea confusas in luculentam ereximus consonantiam) getirdikten sonra, artık kulaklarınız ve beyniniz gereksiz ve yanlış şeyler (tam aures quam animae vestrae nihil inutile nihilque perperam positum) işitmesin, ama sadece doğru şeyler öğrenesiniz diye, Tribonian, Theophilus ve Dorotheus’u hukuk biliminin temel unsurlarını (legitimae scientiae prima elementa) içeren bu kitabı hazırlamakla görevlendirdik” [8].

İmparator Iustinianus, hukuk okuluna yeni gelen öğrencilerin gönlünü okşar; onları onurlandırır. Onlara,

“siz öyle bir şerefe layıksınız, siz öyle bir mutluluğu hak ediyorsunuz ki, hukuk eğitiminizin ilk ve son dersini bizzat İmparatorun sesinden dinleyeceksiniz (digni tanto honore tantaque reperti felicitate, ut et initium vobis et finis legum eruditionis a voce principali procedat)” [9]

der.

“Hukuka aşık gençlere” diye başladığı hitabının sonunda İmparator Iustinianus, hukuk okuluna yeni başlayan öğrencilere seslenişini,

“bu kanunları öyle bir şevk ve öyle bir arzuyla öğreniniz ve kendinizi öyle yetiştiriniz ki, öğreniminizin sonunda, devletimizin size emanet edilecek kısımlarını yönetmeye ehil olduğunuzu bize gösterin (summa itaque ope et alacri studio has leges nostras accipite et vosmet ipsos sic eruditos ostendite, ut spes vos pulcherrima foveat, toto legitimo opere perfecto, posse etiam nostram rem publicam in partibus eius vobis credendis gubernare)” [10]

diye bitirir.

* * *

Bizim kanun koyucumuz İmparator Iustinianus’un ısdar ettiği Codex ve Digesta kadar güzel kanunlar yaptı mı bilmiyorum.

Biz hukuk hocaları, Tribonian, Theophilus ve Dorotheus’un yazdığı Institutiones ayarında güzel ders kitapları yazdık mı emin değilim.

Ama hukuk fakültelerinin, uzaktan da olsa, açıldığı şu günlerde, hukuk eğitimine yeni başlayan siz öğrencilerden, bundan 1500 yıl önce, İmparator Iustinianus’un İstanbul Hukuk Okuluna yeni başlayan öğrencilerden beklediği aynı şeyi bekliyoruz: Hukuku öyle bir şevk, öyle bir arzuyla öğreniniz ve kendinizi öyle yetiştiriniz ki, bu topraklarda da bir gün adaletin tecelli [11] edeceğine olan inancımız kaybolmasın. Bu şerefe siz nail olunuz. Bu topraklar bu mutluluğu hak ediyor.

Bu topraklar dünyanın en büyük kanunnamesinin yapıldığı topraklar. Bu topraklar, dünyanın en güzel hukuk ders kitabının yazıldığı topraklar. Hem de 1500 sene önce. Göl yeri su tutar. Bu topraklarda tekrar büyük kanunnamelerin yapılacağına, tekrar güzel ders kitaplarının yazılacağına, tekrar adaletin tecelli edeceğine inanmak istiyoruz. Yine umuyoruz ki, bu büyük işleri başaracak olan büyük hukukçuların bir kısmı, 2020 yılında hukuk eğitimine uzaktan da olsa başlayan siz gençlerin içinden çıkacak.

Hukuka hoş geldiniz!

DİPNOTLAR

[1] Cupidae, “çok seven”, “çok arzu eden” anlamına gelir. Ben doğrudan “aşık” diye çevirmeyi uygun gördüm. Zira Latince cupido aşk anlamına gelir (A. Garnier, Dictionnaire Latin-Français, Paris, Hatier, 1988, s.151). Bu kelime aynı zamanda Venüs'ün oğlu “Aşk Tanrısı”nın adıdır. Yani Cupido eski Yunan’daki Eros’un Latin karşılığıdır.

“Cupidae” Ziya Umur tarafından Türkçeye “iştiyakı olan”, Turgut Öz tarafından “istekli” veya “hevesli”; David Pugsley tarafından İngilizceye “keen to”, J. B. Moyle tarafından “desirous of”, R. Verstegen tarafından “enthusiasts for”, J.-L.-E. Ortolan tarafından Fransızcaya “désireuse de” şeklinde çevrilmiştir. Sırasıyla bkz.:

Iustinianus, Institutiones, Türkçe Metin: Ziya Umur, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1968, s.11.

David Pugsley, Justinianus’un İstanbul Hukuk Okulu Açılış Konuşması (Ön Bilgi ve Çeviri: Turgut Öz), İstanbul, Vedat Kitapçılık, 2019.

David Pugsley, “Justinian’s Welcome to the Constantinople Law School”, Fundamina, Cilt 24, Sayı 1, 2018, s.57 (s.57-68) (www.researchgate.net/.../326652946... ).

The Institutes of Justinian, Translated into English by J. B. Moyle, Oxford, 5. Baskı, 1913 (www.gutenberg.org/.../5983-h.htm ).

J.-L.-E. Ortolan, Explication historique des Instituts de l'Empereur Justinien, Paris, Henri Plon, 6. Baskı, 1857, c.II, s.13 (univ-grenoble-alpes.fr/...Ortolan.htm ).

Legum, “kanun” anlamına gelen “lex (legis)” kelimesinin genitif çoğuludur. Burada bu kelimeyi “kanunlar” diye çevirmek yerine “hukuk” diye çevirmeyi uygun gördüm. Zira, soyutlamanın ve kavramlaştırmanın bir yolu da o kelimenin çoğulunu kullanmaktır. Nitekim “hukuk” da kanunların bütününden oluşmuş düzene verilen isimdir.

Iuventuti, “gençlere” demektir. Iuventus veya iuventutis, “gençlik” veya “gençler” demektir. Ben burada “gençlik” diye değil, “gençler” diye çevirdim. (Bu kelimeyi Juventus futbol kulübünün isminden hatırlayabilirsiniz). Iuventuti, iuventutis kelimesinin dativ halidir. Institutiones'in Önsözünün başlığı “...Iustinianus'tan Hukuka Aşık Gençlere” şeklindedir. İmparator Iustinianus, İstanbul Hukuk Okulunun açılışında bu kelimeyi hitap (vokativ) haliyle (“iuventus” şeklinde) kullanmış ve “cupidae legum iuventus (hukuka aşık gençler!)” demiştir (David Pugsley, “Justinian’s Welcome to the Constantinople Law School”, Fundamina, Cilt 24, Sayı 1, 2018, s.57 (s.57-68) (www.researchgate.net/.../326652946...).

Buna göre “cupidae legum iuventuti” ibaresini “hukuka aşık gençlere” diye çevirebiliriz. (Belirtelim ki aynı ibare, Ziya Umur tarafından Türkçeye “hukuk öğrenmeye iştiyakı olan gençliğe”, Turgut Öz tarafından “hukuk eğitimine istekli”; David Pugsley tarafından İngilizceye “freshers keen to study law”, J. B. Moyle tarafından “to the youth desirous of studying the law”, R. Verstegen tarafından “young enthusiasts for law”, J.-L.-E. Ortolan tarafından Fransızcaya “à la jeunesse désireuse d'étudier les lois” şeklinde çevrilmiştir.

Salutem, salutare (selamlamak) fiilinin birinci tekil şahsın şimdiki zaman sübjonktif hâlidir. Yani “salutem” “selam olsun” demektir.

Sonuç olarak, “cupidae legum iuventuti salutem” cümlesini “hukuka aşık gençlere selam olsun” diye çevirebiliriz.

[2] Burada not etmek isterim ki, “cupidae legum iuventuti salutem” cümlesini ilk defa 2008 yılında “Öğrenci Dostu Serisi”nde yayınladığım kitaplarda ve bu Seriyi tanıttığım web sayfasında (www.anayasa.gen.tr/ogrenci-dostu.htm) kullandım. Bazıları, sanki bu cümleyi kendileri bulmuş gibi kullanıyorlar. Örneğin bkz.: Yalova: twitter.com/...photo/1; Beykent: twitter.com/.../photo/1.

[3] Institutiones’in başında “Prooemium (Önsöz)” niteliğinde olan bu kısım, esasen Institutiones’i resmen yayınlayan ve yürürlüğe koyan, yani günümüzdeki teknik tabiriyle söylersek “ısdar (promulgé)” eden bir “constitutio (emirname)”dir. Bu emirnameleri İmparator yazar veya İmparatorun ağzından çıkmış gibi yazılır. Aynı “constitutio”lar Codex ve Digesta’nın da başında bulunur. Bu emirnameler, birer “giriş emirnameleri (introductory constitutions)”dir. Bu giriş emirnamelerinde İmparator kendi ağzından söz konusu metinlerin (Institutiones, Digesta veya Codex’in) niteliğini ve gerekçesini açıklar ve bunları resmen ilân eder ve bunlara uyulmasını emreder. Bu emirnameler, uygulamada emirnamenin ilk kelimesiyle anılır: Constitutio Impenatoriam, Constitutio Omnem, Constitutio Tanta gibi (Timothy Kearley [Ed.], The Codex of Justinian: A New Annotated Translation, with Parallel Latin and Greek Text, Cambridge, Cambridge University Press, 2016, c.I, s.CLXXXII).

[4] Constitutio Imperatoriam (Prooemium de confirmatione Institutionum), Iustiniani Institutiones, (Recognovit Paulus Krueger), in Corpus Iuris Civilis, Berolini, Apug Weidmannos, MDCCCLXXXIX, Cilt 1, s.XXII (archive.org/...krueuoft). (Bu kaynak bu çalışmada “Krüger Edisyonu” olarak anılacaktır). Türkçe çeviride büyük ölçüde Ziya Umur’un çevirisinden yararlandım.

[5] İmparator Iustianiaus’un herkese böyle güzel ve sıcak bir şekilde hitap ettiği sanılmasın. Codex ve Digesta’nın Prooemium’larında, yani bunları onaylayan ve yürürlüğe sokan emirnamelerinde de muhatapları için hitap cümlesi vardır. Ama bunlar, oldukça soğuk ifdelerdir. Örneğin 13 Şubat 528 tarihli Constitutio Haec (De Novo Codice Faciendo)’te hitap “ad senatum urbis Constantinopolitanae (İstanbul Şehri Senatosuna)”dan ibarettir (Johann Ludwig Wilhelm Beck (ed.), Corpus Iuris Civilis, Lipsiae, Apud Carolum Cnobloch, 1837, c.II, s.1 (books.google.com.tr/...&) (Kaynağı görmek için burasını tıklayınız). Yine 17 Aralık 533 tarihli Constitutio Tanta (De Confirmatione Digestorum)’da hitap “ad senatum et omnes populos (senatoya ve tüm halka)” şeklindedir (Johann Ludwig Wilhelm Beck (ed.), Corpus Iuris Civilis, Lipsiae, Apud Carolum Cnobloch, 1829, c.I, s.48 (books.google.com.tr/...&dq=) (Kaynağı görmek için burasını tıklayınız). Keza bkz.: (droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/....htm).

[6] David Pugsley, “Justinian’s Welcome to the Constantinople Law School”, Fundamina, Cilt 24, Sayı 1, 2018, s.57 (www.researchgate.net/.../326652946...). Bu makale uzun bir ön bilgi notuyla birlikte Turgut Öz tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Bkz.: David Pugsley, Justinianus’un İstanbul Hukuk Okulu Açılış Konuşması (Ön Bilgi ve Çeviri: Turgut Öz), İstanbul, Vedat Kitapçılık, 2019.

David Pugsley, “Justinian’s Welcome to the Constantinople Law School” başlıklı makalesinde, Iustinianus’un “hoş geldiniz konuşması”nın kaynağını makalenin 1 numaralı dipnotunda aynen şu şekilde göstermektedir:

“1. 21 Nov 533. This is a speech, oratio nostra (Tanta 11, last sentence).”

Öncelikle belirtelim ki, 21 Kasım 533 tarihi Institutiones’i resmen yürürlüğe koyan Constitutio Imperatoriam'ın kendi ısdar tarihidir. İkinci olarak, belirtmek isterim ki, söz konusu tarihte veya bir başka tarihte Iustinianus’un İstanbul Hukuk Okulu öğrencilerine hitaben böyle bir “oratio (nutuk)” irad ettiğine ilişkin ben başkaca bilgiye ulaşamadım. David Pugsley, söz konusu dipnotta, bu “oratio (nutuk)”nun kaynağı olarak “Tanta 11, last sentence”ı gösteriyor. Constitutio Tanta’nın 11’inci paragrafının son cümlesi şudur:

“Quod opus ab his perfectum ut nobis oblatum et relectum est, et prono suscepimus animo et nostris sensibus non indignum esse iudicavimus et praedictos libros constitutionum vicem habere iussimus: quod in oratione nostra, quam eisdem libris praeposuimus, apertius declaratur” (Bu eser onlar tarafından tamamlandı, bize sunuldu ve tarafımızdan tekrar okundu. Bu eseri tatmin edici ve amacımıza uygun bulduk ve bu kitapların emirnamelerimiz ile aynı güce sahip olmasını emrettik. Bu kitapların başına koyduğumuz kendi nutkumuzda bunu açıkça beyan ettik) (Benim çevirim) (Constitutio Tanta, 11, son cümle, Beck (ed.), op. cit., c.I, s.48 (books.google.com.tr/...&dq=; keza bkz.: droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/....htm).

Görüldüğü gibi Iustinianus, Constitutio Tanta, 11, son cümlede, “kendi nutku (oratione nostra)”ndan bahsediyor; ama bu nutkun Institutiones ve Digesta kitapların başına koyduğu nutuk olduğu anlaşılıyor; ama anılan yerde bu nutkun İstanbul Hukuk Okuluna yeni gelen öğrencilerie hitaben okunduğuna ilişkin bir bilgi yoktur.

Ben David Pugsley’nin söz konusu “oratio”suna ilişkin bir başkaca bir kaynak ve keza bu nutkun metnini bulamadım. David Pugsley’nin söz konusu makalesinde verdiği metin de ilk cümlesi dışında Institutiones’i resmen yürürlüğe koyan 21 Kasım 533 tarihli Constitutio Imperatoriam’ın ilk altı paragrafından, Digesta’nın yazılmasına ilişkin 15 Aralık 530 tarihli Constitution Deo Auctore’nin bir paragrafından ve Digesta’yı yürürülüğe koyan 17 Aralık 533 tarihli Constitutio Tanta’nın 11’inci paragrafından oluşmaktadır.

Yine belirtelim ki, R. Verstegen’in aynı konudaki makalesinde, Iustinianus’un İstanbul Hukuk Okulu öğrencilerine hitaben irad ettiği bu “oratio nastra”ya ilişkin bir bilgi yoktur. Bkz.: R. Verstegen, “Justinian to the Students and Constitutio Imperatoriam, 6”, Fundamina, Cilt 11, Sayı 1, 2005, s.372-374 (http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/3566).

[7] Constitutio Imperatoriam, (Prooemium de confirmatione Institutionum), Iustiniani Institutiones, (Recognovit Paulus Krueger), in Corpus Iuris Civilis, Berolini, Apug Weidmannos, MDCCCLXXXIX, Cilt 1, s.XXII (archive.org/...krueuoft). Proemium’un Paul Krüger edisyonundan alınmış tam metni için burasını tıklayınız.

[8] Institutiones, Constitutio Imperatoriam (Prooemium), 2 ve 3 (Krüger Edisyonu, s.XXIII). Metindeki Latince ibareler Institutiones’in Paul Krüger edisyonundan alınmıştır. Türkçe çeviriler bize aittir ve Latince metnin birebir çevirisi değildir. Çevirilerde Ziya Umur’un Türkçe çevirisinden, J.L.E. Ortolan’ın Fransızca çevirisinden ve J.B. Moyle’nin İngilizce çevirisinden yararlandım. Sırasıyla bkz.: Iustinianus, Institutiones, Türkçe Metin: Ziya Umur, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1968, s.11; J.-L.-E. Ortolan, Explication historique des Instituts de l'Empereur Justinien, Paris, Henri Plon, 6. Baskı, 1857, c.II, s.13 (univ-grenoble-alpes.fr/...Ortolan.htm ); The Institutes of Justinian, Translated into English by J. B. Moyle, Oxford, 5. Baskı, , 1913 (gutenberg.org/...5983-h.htm).

[9] Institutiones, Constitutio Imperatoriam (Prooemium), 3 (Krüger Edisyonu, s.XXIII) (Metin için burasını tıklayınız).

[10] Institutiones, Constitutio Imperatoriam (Prooemium), 7 (Krüger Edisyonu, s.XXIII) (Metin için burasını tıklayınız).

[11] Adaletin tecellisinin bir devlet için ne kadar önemli olduğu, Institutiones’in Önsöz’ünün daha ilk paragrafında İmparator Iustinianus tarafından şöyle açıklanır:

“Devletin savaş zamanında olduğu gibi barış zamanında da iyi idare edilebilmesi için İmparatorun yalnız silahlarla değil, kanunlarla da mücehhez olması gerekir (Imperatoriam maiestatem non solum armis decoratam, sed etiam legibus oportet esse armatam, ut utrumque tempus et bellorum et pacis recte possit gubernari). Roma hükümdarı, yalnız savaşta zafer kazanmakla yetinmemeli, aynı zamanda haksız kimseler karşısında adaleti tecelli ettirmeli, düşman karşısında muzaffer olduğu kadar, hukuka da sıkı sıkıya saygı göstermelidir ([P]rinceps Romanus victor existat non solum in hostilibus proeliis, sed etiam per legitimos tramites calumniantium iniquitates expellens, et fiat tam iuris religiosissimus quam victis hostibus triumphator)”. Türkçe çeviride büyük ölçüde Ziya Umur’un Türkçe çevirisinden ve Ortolan’ın Fransızca çevirisinden yararlandım (Iustinianus, Institutiones, Türkçe Metin: Ziya Umur, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1968, s.11; J.-L.-E. Ortolan, Explication historique des Instituts de l'Empereur Justinien, Paris, Henri Plon, 6. Baskı, 1857, c.II, s.13 (univ-grenoble-alpes.fr/.../Ortolan.htm ).

BİBLİYOGRAFYA

BECK (Johann Ludwig Wilhelm) (ed.), Corpus Iuris Civilis, Lipsiae, Apud Carolum Cnobloch, Cilt I, 1829, (books.google.com.tr/...); Cilt II, 1837 (books.google.com.tr/...&).

GARNIER (A.), Dictionnaire Latin-Français, Paris, Hatier, 1988.

INSTITUTES of Justinian, Translated into English by J. B. Moyle, Oxford, 5. Baskı, 1913 (gutenberg.org/.../5983-h.htm ).

IUSTINIANUS, Institutiones, Türkçe Metin: Ziya Umur, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1968 (Bu kaynak çalışmada "Umur Çevirisi" olarak anılmıştır).

Iustiniani Institutiones (Recognovit Paulus Krueger), in Corpus Iuris Civilis, Berolini, Apug Weidmannos, MDCCCLXXXIX, Cilt 1 (archive.org/...krueuoft) (Bu kaynak bu çalışmada "Krüger Edisyonu" olarak anılmıştır).

Iustiniani Digesta (Recognovit Theodorus Mommsen, Retractavit Paulus Krueger), Berolini, Apug Weidmannos, MDCCCLXXXIX, Cilt 1 (droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/....htm).

ORTOLAN (J.-L.-E.), Explication historique des Instituts de l'Empereur Justinien, Paris, Henri Plon, 6. Baskı, 1857, c.II (univ-grenoble-alpes.fr/...Ortolan.htm)  (Bu kaynak çalışmada "Ortolan Çevirisi" olarak anılmıştır)..

PUGSLEY (David), “Justinian’s Welcome to the Constantinople Law School”, Fundamina, Cilt 24, Sayı 1, 2018, s.57-68 (researchgate.net/...//326652946...).

PUGSLEY (David), Justinianus’un İstanbul Hukuk Okulu Açılış Konuşması (Ön Bilgi ve Çeviri: Turgut Öz), İstanbul, Vedat Kitapçılık, 2019.

VERSTEGEN (R.), “Justinian to the Students and Constitutio Imperatoriam, 6”, Fundamina, Cilt 11, Sayı 1, 2005, s.372-374 (http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/3566).