Tilkiler evcilleşebilir mi, tilkiden "ev hayvanı" olur mu? Köpeklerin evrimsel tarihi ve insanlarla ilişkisi, tilkilerden ne şekilde farklı? Açık Bilinç’te, 40 senelik büyük bir Sovyet projesinin hikayesi.
Hayvanlar-insanlar serimize devam ediyoruz.
Geçen sene, köpeklerin evrimleşerek insanlarla geliştirdikleri eşsiz ilişkinin tarihçesini ve hikayesi konu etmiştik: https://acikradyo.com.tr/acik-bilinc/sadik-dostumuz-kopekler-evrimleserek-yabanil-kurtlardan-evcil-hayvanlara-nasil
— / —
Pek çok açıdan köpekleri andıran ve çok alımlı, meraklı ve akıllı hayvanlar olan tilkiler, insan eliyle yürütülen genetik seçilim sonucu, korku ve saldırganlık eğilimlerinden arınıp köpekler gibi evcilleşebilir, hatta evlerimizde bizimle yaşayacak canlılara dönüşebilir mi?
Bu soruların cevabı için, Sovyetler Birliği'nde 1959-1985 yılları arasında genetik bilimci Dmitry Belyayev tarafından yürütülmüş ve daha sonra yardımcısı Lyudmila Trut'un devam ettirdiği, yaklaşık 40 senelik uzun soluklu çok ilginç bir çalışmaya bakacağız.
— / —
Hikayemiz, Belyayev'in Sovyet Bilimler Akademisi'nin Novosibirsk Genetik Enstitüsü'ne müdür olarak atanmasıyla başlıyor.
Belyayev, Darwin'in doğal seçilim tezine inanan, ama dönemin şartları dolayısıyla bilimsel görüşlerini açıktan ifade edemeyen bir genetik bilimci.
1940'da, Darwin'in evrim kuramına inanmayan ama Stalin rejiminin makbul bilimcilerinden olan ziraatçı biyolog Trofim Lysenko, Sovyetler Birliği'nde genetik araştırmaların başına getiriliyor ve "Lysenko Dönemi" diye bilinen yıllar başlıyor.
(Lysenko fotoğrafta en solda, kürsüde.)
Lysenko'ya göre Darwin'in doğal seçilim tezi, Marx'ın görüşleriyle uyuşmuyor.
Bu aslında bilimsel temeli de, Marx yorumu da sağlam olmayan bir görüş.
Ama Lysenko ciddi bir baskı rejimi oluşturuyor; muhalif bilimcileri sürgüne yollatmayı, hatta hapse attırmayı bile beceriyor.
— / —
Darwin ve Marx aynı dönemin düşünürleri, ve birbirlerinin çalışmalarından haberdarlar.
Tarihçiler arasında tartışmalı bir konu olsa da, mektuplaştıkları ve genel olarak zamanının bilimsel gelişmelerini iyi izleyen Marx'ın, Darwin'ci düşünceyi doğru bulduğu söyleniyor.
Fakat Lysenko, Stalin rejimi altında, kendi baskıcı hükümranlığını kurmuş durumda.
Her ne kadar Crick ve Watson'ın, DNA'nın moleküler yapısını gösterdiği tarihi makalenin yayımlanması yakın olsa da (1953), Sovyetler'de Darwin'ci evrim kuramının savunulmasına izin verilmiyor.
— / —
Belyayev'in bir tür sürgün olarak gönderildiği Novosibirsk'te büyük bir tilki çiftliği var. Yetiştirilen tilkiler öldürülerek kürkleri kullanılıyor. Ama esaret altındaki tilkiler yeterince üremedikleri için, buna bir çare bulması isteniyor.
Fakat Belyayev'in başka bir planı var.
Belyayev, yüzyıllardır köpek veya at yetiştiricilerinin iyi bildiği seçmeci üreme yöntemiyle, tilkilerin evcilleşmeye en yatkın olanlarını seçip onların yavrularından yeni bir kuşak yaratarak ve bu süreci yineleyerek, giderek ehlileşen tilkiler ortaya çıkartmak istiyor.
Eğer bazı tilkilerde daha az görülen korku ve saldırganlık, kalıtımsal olarak kuşaklardan kuşaklara daha da azalarak aktarılabiliyorsa, giderek insanlarla daha dostane ilişkiler kurabilen tilkiler ortaya çıkabilir.
Bu görüş Darwin'in kuramıyla da uyumlu.
Sonuç olarak Belyayev'in aklında olan tez, köpeklerin yabanıl kurtlardan evrilerek değişirken izledikleri evrimsel yolun tilkiler için de geçerli olabileceği.
Ama, projenin başında, köpekler için binlerce yıl sürmüş bu sürecin tilkiler için ne kadar zaman alacağı bilinmiyor.
Belyayev, bu çalışmasını önceleri insanlarla daha uyumlu tilkiler yetiştirmek ve çiftlik yönetiminin işini kolaylaştırmak için yaptığını söylüyor. Aklındaki evrimsel süreci sınamak düşüncesini saklı tutuyor.
Böylece, çalışmalarına Lysenko'nun gadrine uğramadan devam edebiliyor.
— / —
Belyayev'in kullandığı basit bir ölçüt var.
Kafeslerine yaklaştığında hangi tilkiler korkup kaçıyor, hangileri saldırganlaşıyor, hangileri merakla kendisine yaklaşıyor.
Meraklı tilkiler seçilip başka bir kafese alınıyorlar. Aralarında üreyerek bir sonraki kuşağı oluşturacaklar.
Başka bir örnekle anlatmaya çalışayım. Yalnızca mavi gözlü insanların bebek sahibi olmasına izin verirseniz, bir süre sonra toplumda mavi gözlülerin oranı artacaktır.
Belyaev'in tilkileri evcilleştirmek için kullandığı yöntem, buna benziyor.
Elbette "eugenics" denilen bu tür bir toplum mühendisliği düşüncesi, temel insan haklarına aykırı ve karşı durulması gereken bir fikir.
Bu tür "şeçmeli üreme"nin insan toplumlarını "ıslah etmek" için kullanılmasını savunan (ve bazen "sosyal Darwin'ci" olarak nitelenen) insanlar ve rejimler var, tarihte de olmuş.
Not etmek isterim: Darwin'in böyle fikirleri olduğuna dair hiç bir kanıt yok.
— / —
Bugünlerde herhangi bir canlı türü için "insan eliyle seçilim"i, kuşaklar süren çalışmalar gerekmeden, CRISPR gibi gen editleme yöntemleriyle doğrudan yapmak mümkün.
CRISPR teknolojisinin ne olduğunu ve insanlarda genetik modifikasyon araştırmalarını, geçmiş bir programda Dr. Aysu Uygur ve Dr. İlker Öztop ile konuşmuştuk.
İlgilenenler için:
https://acikradyo.com.tr/podcast/156643
— / —
Novosibirsk Genetik Enstitüsü'ne geri dönelim.
Belyayev'in ölümünden sonra çalışmaya devam eden Trut, tilkilerle ilgili bulguları 1999'da, 40 yıllık araştırma ve 35 kuşak boyunca büyütülmüş 45bin tilkiden topladığı verilerle dünyaya duyuruyor.
Evet, tilkiler evcilleşebiliyor!
Yani köpeklerde belki binlerce yıl sürmüş olan evcilleşme süreci, çok daha kısa bir zamanda insanlardan korkmayan, onlarla aynı çatı altında rahatça yaşayabilen tilkilerin ortaya çıkabileceğini belgelemiş oluyor.
Belyayev'in araştırmalarının kısa bir özetini, şu videoda seyredebilirsiniz (İngilizce):
— / —
Öte yandan, Belyayev'in evcilleşmiş tilkilerinin, köpeklerden farklı olarak, yapamadıkları bir şey var: "Ev hayvanı" olmak.
İnsanlardan korkmamakla, onlarla aynı mekanı paylaşmayı öğrenerek yaşamak, farklı şeyler.
Köpeklerle insanlar arasında çok özel bir uyum var.
Tilkiler evcilleşmelerine rağmen böyle bir uyum gösteremiyorlar.
Örneğin, artık insanlardan korkmasalar da, kaldıkları evi dağıtıyorlar, tuvalet eğitimi edinemiyorlar, "adabımuaşeret" kurallarını benimseyemiyorlar.
Böyle bir dönüşümün ne zaman, kaç kuşak sonra olabileceği, yani tilkilerin, insanlarla köpeklerinkine benzer bir uyuma ne zaman ulaşacakları ucu açık bir soru olarak duruyor.
— / —
Novosibirsk Genetik Enstitüsü'nde tilkilerle 40 yıl boyunca yürütülmüş bu "evcilleştirme" hikayesinin detaylarını, Lyudmila Trut'un 2017'de yayımlamış olan "How to Tame a Fox (and Build a Dog)" kitabında okuyabilirsiniz.
— / —
Haftaya, insanların ev hayvanlarıyla ilişkileri konusuna, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi'nden Dr. Yasemin Salgırlı Demirbaş ile devam edeceğiz.
