Dünya Kadınlar Günü haftasında, Açık Bilinç’te konumuz 'insanı yeniden tanımlayan kadın' Dr. Jane Goodall.
5 Mart 2019 tarihinde Açık Gazete'de yayımlanmıştır.
İnsan, alet imal eden ve kullanan tek canlı türü mü?
Şempanzelerin hayatlarına dair ne biliyoruz? Onlardan, biz insanların hayatına dair bir şey öğrenebilir miyiz?
— / —
Jane Goodall'un çığır açan çalışmalar yaptığı Primatoloji, son derece erkek-egemen bir alan.
Buna rağmen, kendine özgü yaklaşımı ve olağan dışı yöntemleriyle, şempanzelerin hayatına daha önce benzeri görülmemiş bir pencere açmayı başaran Goodall'un hikayesi çok ilham verici.
Daha önceki programlarda birkaç kez cinsiyet eşitsizliği konusunu ele almış ve kadın-erkek arasında bilişsel açıdan denklik olduğunu gösteren çalışmalardan söz etmiştik.
— / —
Primatlar, içinde birbirine ortak atayla bağlı çok çeşitli canlıların olduğu bir üst-tür kategorisi.
İnsanlar, insansı sayılan şempanze, bonobo, goril, ve orangutanlar, çeşitli eski ve yeni dünya maymunları, ve sincap benzeri formlara da sahip prosimiyanlar, Primat grubuna ait.
— / —
Jane Goodall'un, hayatının büyük bir bölümünü geçireceği Tanzanya'nın Gombe ulusal parkına ilk vardığı 1960 yılı, şempanzelerin doğal ortamlarındaki yaşamları üzerine hemen hiçbir şeyin bilinmediği bir dönem.
Üstelik Jane Goodall Gombe'ye, parasızlıktan üniversitede okuyamamış, bilim formasyonu olmayan, lise mezunu genç bir kadın olarak, bir National Geographic projesinde sekreter olarak çalışmak üzere gidiyor.
Fotoğraf: National Post
Ama, bütün dünyanın sonradan öğreneceği gibi, başka büyük hayalleri var!
— / —
Jane Goodall'un kariyerinin önünü açan kişi, İngiliz asıllı ama Kenya doğumlu, eğitimini Cambridge Üniversitesi'nde yapmış, zamanının en önemli paleoantropologlarından Dr. Louis Leakey.
Fotoğraf: Open Mind
Goodall, Gombe'ye Leakey'nin asistanı olarak gidiyor.
Leakey, şempanzelerin yaşamını anlamanın, insan evriminin ilk aşamalarına ışık tutabileceğini düşünerek, National Geographic Cemiyeti'nin sağladığı fonla bir proje oluşturuyor. Gombe'deki süreç böylece başlıyor.
Leakey özel olarak primatların doğal yaşamı üzerine çalışan birisi değil. Bu konuda Jane Goodall'un hevesini görünce, alanda şempanzeleri gözlemleyerek not alma işini ona bırakıyor.
Jane Goodall böylece 'mektepli değil alaylı' bir primatolog olma yolunda ilk adımını atıyor.
— / —
Jane Goodall'un yaptığının büyük sebat ve sabır gerektiren, hiç kolay bir iş olmadığını belirtmek gerek.
Gombe parkı büyük bir alan, ve o güne dek gözlemlenmemiş olan şempanze gruplarının nerede yaşadığı bilinmiyor.
Goodall ilk kez şempanzeleri görene dek, iki ay uğraşıyor.
[Gözlem açısından ne kadar zor bir doğal alanla karşı karşıya olduğu, aşağıdaki fotoğraftan anlaşılabilir.]
— / —
Goodall'un çığır açan çalışmalarında, ironik bir şekilde, 'mektepli' olmamasının da rolü var.
1960larda hüküm süren Davranışçılık ekolü, üzerinde araştırma yapılan hayvanlara isim bile vermeden, ancak uzaktan gözlem yapmanın doğru olduğu iddiasında. Goodall bu kurallara uymuyor.
Jane Goodall'a göre şempanzelerin yaşamlarını anlamanın tek yolu, onlar tarafından kabul görmek, ve aralarına karışarak gözlem yapmak. Gombe'de kendi bildiği yolda bu hedefe doğru ilerliyor.
Dokuz yıl sonra çıkacak ilk kitabının başlığı, 'Arkadaşlarım Yabani Şempanzeler' olacaktır.
Goodall'un kariyerindeki dönüm noktalarından birisi, şempanzelerin alet imal eden ve kullanan canlılar olduğunu gözlemlemesi ve dünyada bunu ilk olarak belgelemesi.
Bu gözlem, Primatoloji'deki "İnsan, alet kullanan tek hayvandır" görüşünü yıkıyor ve çok ses getiriyor.
Gombe şempanzeleri, karınca yuvalarına soktukları ağaç dallarına tutunan karıncaları yiyerek beslenmeyi öğrenmişler.
Üstelik, ağaçlardan koparttıkları dalları yuvanın deliğine uygun gelecek şekilde seçmeyi ve ayıklamayı, yani ilkel şekilde alet imal etmeyi de beceriyorlar.
Fotoğraf: Reuters
[Fakat imal ettikleri aletleri saklamak, veya başka şeyler karşılığında değiş-tokuş etmek, kazanç sağlamak gibi bir adetleri yok. Bu, insanlar dışındaki alet kullanan diğer primatlarda da böyle. Anlaşıldığı kadarıyla, mal-mülk temelli kapitalizm, bu diyarlara uğramamış.]
— / —
Bugün pek çok canlının alet kullanabilir olduğu genel kabul gören bir görüş: Orangutanlar anahtarla kilitli kapıları açabiliyor, bazı eğitimli bonobolar ateş yakmayı becerebiliyorlar.
Fakat 1960'larda Goodall insan dışında bir türün alet kullanımını ilk gözlemleyen kişi oluyor.
Haberi alan Leakey, Goodall'a "Artık ya şempanzeleri insan kabul edeceğiz, ya da 'insan' veya 'alet' terimlerinin tanımını değiştirmemiz gerekecek" diyor.
Bu gözlem, Goodall'a Gombe'de daha uzun yıllar kalması için yeni fonlar sağlayan önemli bir dönüm noktası oluyor.
Jane Goodall'un hayatını anlatan biyografilerden birisinin başlığı, 'The Woman Who Redefined Man' - insanı (adamı) yeniden tanımlayan kadın!
Ağaç dallarıyla karınca avlayan veya taşlarla ceviz kıran şempanzeleri gösteren, ve Goodall'un ilk gözlemini nasıl yaptığını anlattığı kısa video, şurada (İngilizce): Tool Use
Jane Goodall'un, şempanzelerin alet kullanabildiğini gözlemlemesi, hayatında iki önemli değişikliğe daha neden oluyor.
1. Goodall'daki heves ve cevheri gören Leakey, onun Cambridge Üniversitesi'nde etoloji (hayvan davranış bilimi) doktora programına kabul edilmesini sağlıyor.
[Böylece, üniversite mezunu olmadan Cambridge'den doğrudan doktora derecesi alan bir avuç kişiden birisi olduğunu not edeyim.]
2. National Geographic dergisi, Gombe'ye şempanzeleri görüntülemesi için ünlü fotoğrafçı ve belgeselci Hugo van Lawick'i gönderiyor.
Gombe'de tanışan van Lawick ve Goodall'un ilişkisi zamanla aşka dönüşecek, 1964'de evlenecek ve 10 yıl evli kalacaklardır.
Fotoğraf: HeraldNet
— / —
van Lawick, Gombe'de geçirdiği sürede Jane Goodall ve çalışmaları konusunda pek çok güzel fotoğraf ve 100 saati aşan film çekiyor.
Bu materyalden 1965'de kurgulanan ilk yarı-belgesel National Geographic filmini, internet üzerinde izlemek mümkün (İng.): Miss Goodall and the Wild Chimpanzees (1965) - Wildlife Documentary - A National Geographic Film
van Lawick'in ölümünden sonra kaybolduğu sanılan filmler, 2014'de National Geographic'in tozlu arşivleri içinde bulununca, 2017'de 'Jane' başlıklı daha iyi bir belgesel yapılıyor.
Bu belgeselin tamamını değilse de fragmanını izlemek mümkün (İng.)
— / —
Jane Goodall, hayatını şempanzelerin doğal ortamlarında yaşamını anlamaya ve dünyaya anlatmaya adamış, 85 yaşında hala aktif olarak çalışan bir bilimci.
1977'de kurduğu enstitü, dünyanın dört bir yanında etkinliklerini sürdürüyor.
Sayısız madalyası ve fahri doktorası olan Goodall, 2002'den bu yana bir yandan da Birleşmiş Milletler barış elçisi olarak görev yapıyor.
— / —
Bu akışı, Jane Goodall'un kendi sözleriyle bitireyim:
"Bilişsel yönden en gelişmiş canlılar bizsek, gezegenimizi ve diğer canlıları korumanın sorumluluğu da, bizim üzerimizde.
Gelecek kuşakları, bizlerden daha iyi ev sahipleri olabilmeleri için, en doğru şekilde eğitmeliyiz."
Açık Bilinç'i Salı sabahları 9:30'da dinleyebilir, podcast arşivine ulaşabilirsiniz.
