Davalar, sanat ve kumlu kör köstebek faresi, Rusya'nın işgalinin ardından Ukrayna'nın çevre adaleti için verdiği mücadelede rol oynadı. Ancak yeşil çabalar savaş devam ederken bir yere kadar ilerleyebilir.
Temmuz 2023'te Polonya'dan gece treniyle Ukrayna'ya geçtim. Her zamanki gibi akşamım diğer yolcularla konuşarak geçti. Çevre sorunlarına olan ilgimden bahsetmedim, insanların hikayelerini dinlemeyi tercih ettim, birden çevreci olmayan kompartıman komşum kumlu kör köstebek faresinden bahsetmeye başladı.
Kumlu kör köstebek faresi (Spalax arenarius), güney Ukrayna'nın Aşağı Dnipro bölgesine özgü, nesli tükenmekte olan bir türdür. Bölge, Şubat 2022'den bu yana Rusya tarafından işgal ediliyor ve 6 Haziran 2023'te bölgedeki Kakhovka Hidroelektrik Rezervuarı ve Barajı çökerek geniş çapta su baskını ve yıkıma neden oldu. Ukrayna ordusu ve NATO, Rusya'yı suçluyor ve uzmanlar, hasarın Rus işgalinin kasıtlı veya kasıtsız bir sonucu olabileceğini öne sürüyor.
Bölge Rus işgali altında olduğundan felaketin tam etkilerini değerlendirmek şu anda mümkün değil. Ancak evleri yıkan ve uluslararası öneme sahip doğa alanlarını etkileyen olay, Ukrayna'da 1986'daki Çernobil Nükleer Santrali patlamasından bu yana en büyük çevre felaketi olarak ilan edildi. Tahminen 18 kilometre küp (4,3 mil küp) rezervuar suyu patladı, kirletici maddeleri ve kanalizasyon atıklarını Karadeniz'e doğru sürükledi ve kara mayınlarını yerinden etti. Tarımsal sulamada yaşanan su kaybı, aynı zamanda küresel gıda güvenliğini de vurdu ve biyolojik çeşitlilik kaybı da ciddi boyutlara ulaştı.
Bu yıkımın ortasında endemik kumlu kör köstebek faresinin popülasyonunun %50 oranında azaldığı düşünülüyor. Tren yolculuğundaki arkadaşlarım için hayvan, Rus saldırganlığının bir başka kurbanı olarak görülüyordu.
Kakhovka'nın da bulunduğu Herson bölgesi, Ukrayna'nın savaş sırasındaki çevresel kayıpları arasında yalnız değil. Ukrayna, şu anda dünyadaki en büyük mayınlı bölge ve yaklaşık 2 bin çevre koruma alanı Rus işgali altında. Çevreye verilen zararın boyutu, savaşın sonuçlarının ve risklerinin haritasını çıkarmak için Zoi Çevre Ağı tarafından Birleşmiş Milletler Çevre Programı ve diğerlerinin desteğiyle geliştirilen bir platform olan Ecodozor'da görülebilir.
Ukrayna hükümeti şu anda zararı araştırmaya ve kataloglamaya çalışıyor. Ancak yıkım belki de Rusya'nın işgalinin tek çevresel mirası değildir. Acının ortasında bile çevre adaletiçağrıları Ukrayna'nın Rus saldırganlığına karşı direnişinin bir parçası haline geldi. Ve yavaş yavaş, hükümet girişimlerinden sanat sergilerine kadar her şey aracılığıyla, çevresel yıkımın etkilerine ilişkin kamuoyu farkındalığı artıyor.
Bu, derin kökleri olan bir yanıt olarak: Çernobil'deki (veya Ukraynaca telaffuzuna daha yakın olan Çornobil'deki) nükleer patlamanın neden olduğu çevresel hasara duyulan öfke, o zamanki Sovyet Ukrayna'sında büyüyen bağımsızlık hareketlerine katkıda bulundu.
Peki, savaş devam ederken günümüzün ekolojik kaygısı ne kadar ileri gidebilir?
Artan çevre bilinci
Geçen yaz Ukrayna'dayken, Rusya'daki savaşın çevresel etkileriyle ilgili yakında çıkacak kitabım için insanlarla röportaj yaparken, ortak bir kayıp deneyimi gözlemledim.
Kakhovka felaketinin ardından yaygın bir keder dalgası yaşandı: Yalnızca selde kaybedilen insan ve evlerden değil, aynı zamanda sular altında kalan tüm dünyaların yok olmasından da. Hayvanları kurtarmak ve evcil hayvanları tahliye etmek için bel hizasındaki sularda yürüyen insanları belgeleyen film klipleri ve videolar internette dolaştı. Felaketten birkaç saat sonra önde gelen Ukraynamedyası, kalın kuyruklu Arap tavşanı (Stylodipus telum) ve kumlu kör köstebek faresi gibi nesli tükenmekte olan türler üzerindeki potansiyel etkiler hakkında yazdı.
Kültür dünyasında savaşın çevresel sonuçlarına olan ilginin de arttığı görülüyor. Ukrayna'nın geçen yılki Venedik Mimarlık Bienali'ndeki pavyonu, savunma yapılarının yaşanabilir hale getirilmesini ve savaşın çevre üzerindeki etkisini yansıtıyordu. Ukrayna'da, ülkenin en büyük sanat etkinliği olan Kiev Bienali 2023'te tamamen Kakhovka Barajı'nın da bulunduğu Dnipro Nehri'ne odaklanan bir sergi yer aldı.
Diğer birçok amaçta olduğu gibi, çevresel çabaların sahada devam etmesini sağlamak için finansmanın varlığı çok önemlidir. Ancak aktivistler, akademisyenler ve çevreciler, zorluklara rağmen örgütlenmek ve fon toplamak için yenilikçi yollar bulmaya devam ediyor. En göze çarpan örnekler arasında Ukrayna Doğa Koruma Grubu'nun (UNCG) Ukrayna'nın en eski doğa koruma alanı olan Askania-Nova'ya yönelik uluslararası kampanyası yer alıyor. UNCG bir STK'dır ve Askania-Nova Rus ordusu tarafından işgal edildiğinde bağış topladılar. Neredeyse bir yıl boyunca parkın bakımını ve saiga antilobu, yaban eşeği, Przewalski atları, Amerikan bizonu ve kızıl geyik dahil olmak üzere parkta yaşayan çok sayıda hayvanın ihtiyacını karşılamayı başardılar.
Hatta Ukrayna'nın en büyük hayvan refahı kuruluşlarından biri olan UAnimals, Kasım 2023'te Animalism adında bir yardım amaçlı çevrimiçi mağaza bile açtı. Site, Ukrayna'da nesli tükenmekte olan hayvanların yer aldığı tişörtler, eşarplar, kavanozlar, sweatshirtler ve diğer ürünleri satıyor ve parayı ön saflardaki hayvanları kurtarmaya harcıyor. Bu, savaş sırasında Ukrayna'daki hayvanlar için fon toplayan birçok kuruluştan sadece biri.
Çevre adaleti
Ukraynalılar, yukarıdaki gibi yollarla çevre için olağanüstü bir sivil seferberlik sergilediler ve çevre açısından daha adil bir gelecek için mücadele etmeye devam ediyorlar.
Bazen bu gibi durumlar ülke içinde iç tartışmalara yol açabilmektedir. Örneğin, Kakhovka felaketinin ardından bazı çevreciler, hükümetin ve Ukrayna'nın devlete ait ana hidroelektrik şirketi Ukrhidroenergo'nun barajı yeniden inşa etme planlarına karşı çıkıyor. Çevreciler, 1950'lerde barajın ilk inşasının ekosistemlere ciddi şekilde zarar verdiğini ve çok az ekonomik ve enerji faydası sağladığını iddia ediyor. Temmuz 2023'te çok sayıda kuruluş, barajın potansiyel yeniden inşasına direnmek ve bunun yerine ekosistemlerin doğal restorasyonu için mücadele etmek üzere Kakhovka Platformu adında bir sivil koalisyon kurdu. Yorum almak için Ukrayna Ekonomi Bakanlığı ile temasa geçildi ancak bu makale yayınlandığında yanıt gelmedi.
Aynı zamanda Ukrayna hükümeti, uluslararası alanda, Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin Roma Tüzüğü tarafından tanınan suçlara "ekokırım"ın da dahil edilmesi için mücadeleye öncülük ediyor. Ceza Kanununda ekokırım veya kasıtlı çevre suçu maddesi (Madde 441) bulunan 13 ülkeden biri olarak, Kakhovka felaketi ve Karadeniz'de deniz memelilerinin toplu ölümü gibi davalar şu anda Ukrayna'nın Uzman Çevre Savcılığı tarafından soruşturuluyor. 14 Şubat 2024'te Başsavcı Andriy Kostin, bir Rus tuğgeneral ve dört astına ekokırım suçu şüphesiyle ihbarda bulunulduğunu duyurdu. Bu, Ukrayna'da bu türden ilk suçlamaydı.
Savaş zamanlarında çalışmanın sınırları
Yıkıma yanıt olarak yeni yeşil angajman biçimleri geliştirilse de, devam eden Rus saldırganlığı aynı zamanda neyin başarılabileceğine de sınır getiriyor.
Ukrayna için çevre adaleti, doğa rezervlerinin, çevre araştırmacılarının ve UNCG gibi kuruluşların mevcut korunan alanların sürdürülmesi ve genişletilmesine yönelik çoğunlukla daha az görünür, çoğunlukla rutin çalışmalarına bağlıdır. Ancak geniş çaplı işgalin üzerinden iki yıl geçtikten sonra Ukrayna'daki insanlar tükendi ve kaynaklar tükendi. I. I. Schmalhausen Zooloji Enstitüsü'nden araştırmacı ve UNCG başkanı ve kurucu ortağı Oleksii Vasyliuk, "Şubat 2022'den bu yana uluslararası hibe fırsatlarının sayısı artarken, hibe alanların sayısı azaldı" diyor. "Birçoğu orduda ya da ülkeyi terk etti" diyor. "Sivil toplumun bir kısmı gitti." Çevre bilim insanlarının ve çevrecilerin karşılaştığı birçok zorluk, kaçak avlanma veya yasadışı ağaç kesimi gibi tam ölçekli istila öncesindekilerle aynı, ancak şimdi bunlar genellikle daha da kötüleşiyor. "Uluslararası düzeyde çevre katliamını her yerde duyuyorsunuz ki bu harika, ancak yerel düzeye baktığınızda hiçbir şey değişmedi: girişimciler korunan alanlardan kaynak çıkarmaya çalışıyor, işgal altındaki topraklardan kovulan çiftçiler korunan alanlardaki toprağı sürmenin yollarını bulmaya çalışıyor " diyor Vasyliuk. "Savaş koşullarında iş dünyası lobisi çok aktif. Çevresel değerler ile iş dünyasının çıkarları arasında bir seçim yapıldığında çoğunlukla ikincisine öncelik veriliyor."
Yeni engeller de var. Doğal alanların yönetiminden sorumlu olanlar, koruma alanlarının doğrudan kaybı, işgali ve tahribatının ve personel eksikliğinin yanı sıra Belarus ve Rusya sınırlarına yakın bulunan alanlara erişim kaybıyla da uğraşmak zorunda kalıyor. Bazen tehditler korumacılar tarafından doğrudan hissediliyor. Geçtiğimiz yaz, araştırmamın bir parçası olarak, rezervleri tam kapsamlı işgalin başlangıcından bu yana Rus işgali altında olan bir çevreci ile röportaj yaptım. Çevreci bana buranın askeri üsse dönüştürüldüğünü ve sürekli yandığını söyledi. Kendisi neredeyse her hafta bombalanan bir yerde.
Aktivistler için de sivil örgütlenmenin önünde yeni zorluklar var. Mykolaiv'da Amiral Makarov Ulusal Gemi İnşa Üniversitesi'nde ekoloji alanında çalışan ve aynı zamanda çevre aktivisti Doçent Inna Tymchenko, "Protesto düzenleyemiyoruz, aktivistlerimizin çoğu silahlı kuvvetlerde çalışıyor ve Devlet Tapu Dairesi gibi kamu hizmetlerine erişimin kapatılması nedeniyle bilgilerin büyük bir kısmı mevcut değil" diyor "Ayrıca sıklıkla tehlikeli koşullarda çalışmak zorunda kalıyoruz."
Savaş sonrası bir gelecek için umut
Ukrayna, Çernobil nükleer felaketinin sonuçlarıyla yaşama deneyiminden, çevresel etkilerin uzun süreli olduğunu ve devlet sınırlarının ötesindeki ekosistemleri etkilediğini çok iyi biliyor. Çevrecilerin ve çevre bilim insanlarının sahadaki çalışmaları için sürdürülebilir yapıların yanı sıra çevresel onarım ve iyileştirme için uzun vadeli bir plana ihtiyaç var.
Sivil toplumun güçlü kalması ve çevre adaleti için mücadeleye devam etmesi nedeniyle umut için nedenler var. Rusya'nın geniş çaplı işgalinin son iki yılında Ukrayna, ülkenin savaş sonrası gelecek vizyonunun merkezine sıkı bir şekilde çevre adaleti gündemini yerleştirdi. Başkan Zelensky'nin çevre koruma ve çevre katliamına ilişkin hesap verebilirliği ön plana çıkaran 10 maddelik Barış Planı bunun belirgin bir örneğidir. Ukrayna'nın çevre kıyımının uluslararası alanda tanınması yönündeki çabası da bir diğeri. Ülkenin kendi çeşitli ekosistemlerine ilişkin artan toplumsal farkındalık da öyle.
Çoğu Ukraynalı muhtemelen Kakhovka'dan önce kumlu kör köstebek faresini hiç duymamıştı. Artık durum değişti: Nesli tükenmekte olan bir farenin yaşamı ve ölümü, Ukrayna'nın Rus saldırganlığına karşı direnişiyle iç içe geçmiş durumda.
Bu nedenle bugün çevresel gelecek için umutlu olmak cazip geliyor. Ne var ki gerçek çevresel değişim ancak savaş sonrası gelecekte ve yalnızca çevrecilerin savaş sonrası yeniden yapılanmanın bir parçası olması durumunda gerçekleşebilir. Bugün, herhangi bir çevreci çalışma, Ukrayna'nın tabiat alanlarının ve buralarda yaşayan insan ve insan olmayan herkesin güvenliğine bağlıdır.
*PhD Darya Tsymbalyuk, Ukrayna'dan bir çevreci beşeri bilimler araştırmacısıdır. Halen Rusya'nın Ukrayna'ya savaşının çevresel etkileri hakkında Polity Press ile çıkacak bir kitap üzerinde çalışıyor.
*Darya Tsymbalyuk'un BBC'de yayınlanan 'The unlikely species entangled in Ukraine's resistance to Russia' yazısı Nil Sarrafoğlu tarafından çevrilmiştir.
