Önemli doğa alanı nedir?

Raziye İçtepe:  Merhabalar, Doğa Sohbetleri’ne hoş geldiniz. Ben Raziye İçtepe. 95.0 Açık Radyo’dayız. Anadolu coğrafyası pek çok farklı ekosistemin ve türlerin bulunduğu bir alan ve bu alanların içinde büyük bir çeşitlilik barındırıyor türler anlamında. Hem bu türleri anlamak, hem de ekosistemleri korumak için birçok çalışma yapılıyor. Bu çalışmalardan birisi de önemli doğa alanları. Önemli doğa alanları konusunda merak ettiklerimizi Doğa Derneği Koruma Koordinatörü Şafak Arslan’a soracağız. Merhaba Şafak, hoş geldin.

Şafak Arslan: Merhaba, hoş bulduk.

R.İ.: Şafak, önemli doğal alanlarıyla ilgili merak ettiğimiz çok konu var. Bu sorularımıza geçmeden önce kısacık kendini tanıtabilir misin acaba?

Ş.A.: Doğa Derneği Koruma Programı Koordinatörüyüm ve aynı zamanda yaban hayatı uzmanıyım. Özellikle kuşlar ve memeliler ile ilgili çalışmalar yürütüyorum. Onun dışında eş zamanlı olarak şu an doktora yapıyorum. Aslında yaban hayatının içerisindeyim diyebilirim.

R.İ.: Teşekkürler. Özellikle alanların korunması ile ilgili çalışmalarda ekosistemleri ve türlerin korunması ile ilgili çalışmalarda, pek çok koruma politikası geliştiriliyor ve sivil toplum kuruluşları bunun için farklı kavramlar, farklı çalışma planları öne koyuyor ve Doğa Derneği tarafından da ortaya konulan bir kavram var 2006’da ve bugün de hukuk dosyalarından tutun da doğa koruma çalışmalarına altlık konuşturacak envanter listelerine kadar, her yerde önemli doğa alanları kavramı ile karşı karşıya geliyoruz. Peki bu önemli doğa alanları nedir? 

Ş.A.: Çıkış noktasına bakacak olursak, evet. Yani Türkiye ulusal anlamda dünyadaki ilk önemli doğal alanları envanterini tamamlamış bir ülke 2006’da. 305 önemli doğa alanı ile birlikte öncesi ve bunun çıkış noktasına baktığımızda, bir grup bilim insanı sadece kuşlar üzerine ya da sadece memeliler üzerine - yani sadece bitkiler üzerine değil - bu bütün taksonları içeren ve bir arada bulunduğu alanları belirleyip koruma önceliği oluşturabilecek alanları korumak için bir kavram ortaya atıyor; önemli doğa alanları kavramı. Bunu kriterleri ile birlikte ortaya koyuyor aslında ve 2004’te bunun bilimsel makalesi yayınlanıyor. Öncesinde de yani bu bilimsel makale yayınlanmadan önce, 1998 - 1999 yıllarında Madagaskar'da bu kriterler deneniyor ve o bölgedeki önemli alanların bir bölümü en azından bu yöntemle ortaya çıkarılmış oluyor. 2004’te bu kriterler ve tam anlamıyla yol haritası çizildikten sonra Türkiye'de de bu çalışma başlamış oluyor ve aynı sene önemli kuş alanları güncellemesi yapılıyor. Türkiye'de bu güncelleme baz alınarak, önemli bitki alanları verileri derlenerek yani memeliler, kız böcekleri, kelebekler, iç su balıkları anfibi ve sürüngenler gibi toplamda sekiz canlı grubunu temsil eden 305 önemli doğa alanı tespit ediliyor Türkiye'de. 2006’da da bu, iki cilt halinde bir kitap olarak basılıyor. PDF halinde mevcut ve kitap halinde de mevcut. 

Ş.A.: 2006’dan bu yana ilgili bakanlık birimleri, ilgili üniversiteler, sivil toplum kuruluşları, bireysel çalışan kişiler yani bu alanla ilgili çalışan herkes bu Önemli Doğa Alanları kitabından, verilerinden faydalandı, faydalanmaya da devam ediyor. Kısaca aslında önemli doğa alanlarının serüveni böyle. O dönem de yine belirlenen kriterler, hassas ve benzer türleri, ekosistemleri tespit eden ve o türlerin yaşam alanlarını ifade eden, gösteren alanlardı. Bu önemli doğa alanları kavramı, Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği tarafından güncellenerek 2016’da yeni kriterler yol haritası ile birlikte yayınlandı. Ülkeler, 2016’da çıkan yeni kriterlere göre, kendi önemli doğa alanlarını güncellemeye başladılar. Bazıları tamamladı, bazıları yeni başladı. Bu şekilde bir serüveni var yani aslında uluslararası çapta kabul gören ve koruma önceliği bulunan alanlar önemli doğa alanları.

R.İ.: Teşekkürler Şafak verdiğin bilgiler için. Bir diğer konu da - önemli doğa alanlarıyla ilgili konuşuyoruz ama - yaşadığımız veya üretim yaptığımız yer de önemli bir doğa alanı olabilir. Şu an yayını dinleyen insanlar, kişiler bu alanların önemli doğa alanı olup olmadığını, kendi yaşam alanlarının önemli doğa alanı olup olmadığını nasıl bulabilirler, nereden bakabilirler? 

Ş.A.: Bunu bulabilmeleri için Doğa Derneği'nin web sitesine girip, ‘önemli doğa alanları’ bölümündeki haritadan çok rahat bir şekilde görebilirler. O harita üzerinde, 2006’da belirlenen 305 önemli doğal alanın sınırları ve bulundukları bölgeler mevcut. Kendi konumlarını belirleyerek, önemli doğa alanların içerisinde veya yakınında olup olmadıklarını da çok rahat bir şekilde tespit edebilirler. Diyelim ki, biri önemli bir alan içerisinde yaşıyor ve haritada da bunu buldu. Aynı haritada yine üzerine tıklayarak ve önemli alanın ismini öğrenerek ayrıntılarını çok rahat bir şekilde yine web sitemizde bulabilir. Yani bir Gediz Deltası önemli doğa alanı içerisinde yaşayan birisi, Gediz deltasındaki türler ile ilgili önemli doğa alanı kriterlerini sağlayan türleri görebileceği, o bölgedeki bilgileri öğrenebileceği, oradan hangi türlerin bu kriterleri sağladığını rahatlıkla görebileceği tablo ve bilgi dokümanı ile karşı karşıya kalacaktır. Doğa Derneği web sitesi üzerinden de bu bilgilere rahatlıkla ulaşılabilir.

R.İ.:Özellikle bu soruyu sormak istedim çünkü kafamızdaki doğa kavramında o kadar çok kırsal ve peyzaj ayrıştı ki yani bir metropolün hemen yanı başında bir önemli doğa alanı olduğunu duymak ya da bilmek gerçekten o doğa ile olan bütünlük bağımızı tekrar hatırlamamıza yardımcı olabilir. Belki İstanbul'un hemen yanı başında önemli doğa alanların olduğunu bilmek, onlarla birlikte yaşamak çok kıymetli. Sohbetimiz çok güzel gidiyor, ilerliyor ama kısacık bir mola vermek istiyoruz. 

Önemli doğa alanları, 2006'da ortaya konulmuş ve üzerinde çalışmalar yapılmış bir kavram ve aslında doğa, kavramlar, koruma politikaları sürekli değişiyor ve gelişiyor. Bununla ilgili güncellemeye ihtiyaç var ve bir güncelleme çalışması içerisindeyiz sanırım. Şu anda önemli doğa alanlarının güncelleme çalışması ile ilgili bilgi verebilir misin bize?

Ş.A.: Dediğim gibi, aslında 2004'te bilimsel bir şekilde yayınlanmış ve aralarında Doğu Derneği uzmanlarının da yer aldığı bir bilim grubu, bu kriterleri 2004'te ortaya koymuştu. 2016'da Dünya Doğayı Koruma Birliği tarafından bu kriterler güncellendi ve ülkelerde kendi önemli doğal alanlarını bu kriterlere göre yeniden değerlendirmeye başladı.

Bununla ilgili aslında ilk güncellemeyi yapan ülkelerden bir tanesi Yunanistan oldu. Bu alanları güncelleyerek yayınladılar. Biz, bu sene bu güncelleme sürecine başladık aslında ve ilk etapta geçmiş önemli doğa alanlarını yani 2006’da yayınlanan Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları envanterinde, sekiz canlı grubu üzerine bilgiler yer alırken, 2023 güncellemesinde yumuşakça canlı grubunu da ekleyerek aslında dokuz canlı grubu üzerinden bir güncelleme gerçekleştiriyoruz. Tabii ki onun için de akademisyenler ve uzmanlarla çalışıyoruz. Önemli doğa alanları verilerini, kriterlerini sağlayan türlerin listesinin belirlenmesi için 12 akademisyen ve uzmanla çalışmala başladık. Verileri şu an derliyoruz, son haline getirmek üzereyiz ve bu ilk aşamada yaptığımız çalışmanın ardından bir güncel listemiz ortaya çıkacak aslında. Burada biz, ‘305 önemli doğa alanının kaç tanesinin kriterlerini artık sağlayamadığına’ ya da ‘yeni önemli doğa alanları olacak mı’ veya ‘mevcut önemli alanlar üzerindeki tehditler ne derece arttı veya azaldı’, bunları görebileceğimiz son 20 yıldaki yok oluşu ortaya koyabileceğimiz bir güncelleme başlatmış olduk. 

Söylediğim gibi ilk aşamanın ardından da, bir gönüllü grubuna ihtiyaç duyduğumuz, metin yazarlarına ve aynı şekilde aslında ilk etapta konuştuğumuz, bulunduğu bölgedeki önemli doğa alanlarının farkına varan, o bölgedeki önemli doğa alanları üzerindeki tehditleri bilen kişilerle bir araya gelip ikinci aşamaya geçeceğiz yakın zamanda ve bunun da duyurusunu sosyal medya üzerinden ve web sitesi üzerinden yapmıştık. Orada bu ekibe katılan gönüllülerle birlikte aslında biz önemli doğa alanları güncellemesi ikinci aşamasına resmi olarak geçmiş olacağız. O süreç de tamamlandıktan sonra artık son aşama olan baskı ve tasarım süreçleri ortaya gelecek.



R.İ.: Harika. Evet süreç, çalışmak çok keyifli bir taraftan ama bir diğer taraftan da sormak istediğim sorulara gelen cevaplar başka soruları da doğuruyor benim zihnimde. Mesela tehditlerden bahsettin, önemli doğal alanların başlıca tehditleri neler?

Ş.A.: Önemli doğa alanları aslında bahsettiğimiz gibi, direkt tür bazlı koruma çalışmaları dışında, direkt alan bazlı koruma çalışmalarını ve alan bazlı temsiliyeti ifade ediyor. Bu nedenle de direkt bunu habitat bazlı, havza bazlı, ekosistem bazlı tehditler olarak değerlendirebiliriz. Burada aslında birçok tehdit sayabiliriz ancak Türkiye için böyle kabaca konuşacak olursak, direkt önemli doğal alanlarının ya da yaşam alanlarının, ekosistemlerin, habitatların doğrudan yok edilmesi diyebiliriz. Yani bu madencilikle olur, bir orman vasfındaki alanın aşırı ormancılık sistemiyle artık farklı işletme modellerine geçilmesiyle olur, onun dışında bir mera alanının  tarıma açılarak o mera alanının kaybedilmesiyle olabilir. Ormanlık alanların yine tarım alanına dönüştürülmesiyle de olabilir. Tarım alanlarının daha farklı şekilde kullanılarak, sulu tarım faaliyetleri yapılarak oradaki biyoçeşitliliği azaltan ve daha farklı üretim yöntemlerine geçirerek tehdit eden unsurlar olabilir. 

Dediğim gibi, bu tehditleri aslında çoğaltmak mümkün. Kabaca biz, şu son 20 yılda gördük ki; hem önemli doğa alanlarımızı, hem de ekosistemlerimizi benzeri faaliyetlerle, bir dere üzerindeki barajlarla, derin vadilerde ya da tepelerde açılan madencilik faaliyetleriyle büyük bir alanımızı kaybettik. Ancak yine de biyoçeşitliliğimiz bulunduğumuz konum itibariyle iyi derecede. Bu alanları korumazsak, bu alanları tekrardan rehabilite etmezsek, restore etmezsek dönüşü olmayacak yok oluşlara girmeye doğru gidiyoruz ne yazık ki ve bunun artık farkında olmamız gerekiyor. O nedenle önemli doğa alanları burada kritik bir role sahip. Bakanlığında bu alanları kullanacağını, yeniden güncellendiğinde kullanacağını düşünüyoruz. O yüzden önemli bir veri tabanı olacak güncel haliyle.

R.İ.: Teşekkürler bu bilgiler için. Hem güncelleme çalışmaları hem de halihazırda diğer destekler için de olabilir, son bir kez söylemek istediğin, toparlamak istediğin şeyler varsa alabilirim.

Ş.A.: Önemli doğa alanları kavramı resmi olarak koruma statüsü olan alanlar değil. Ancak söylediğimiz gibi, ilgili tüm kurumlar, karar vericiler bu alanlardaki verileri kullanıyorlar ve dava raporlarında hem sivil toplum kuruluşları ya da bireysel kişiler tarafından açılan davalarda, hem de davalara cevap niteliğinde Bakanlığın verdiği bilgiler içerisinde de bu önemli doğa alanları içerisindeki bilgiler var. O yüzden aslında potansiyel koruma alanları ve yüksek öncelikli alanlar bu önemli doğa alanları. Bunun da önünü yine Yunanistan açtı. Yunanistan, dünya üzerinde önemli doğa alanlarını resmi olarak koruma yönetmeliklerine dahil eden ilk ülke oldu ve  Birleşmiş Milletler’in (BM) zirvelerinde hep ‘şu an korunan alanlarınızı arttırın’ söylemleri var. Türkiye de bunun bir tarafı ve bunu taahhüt eden ülkelerden bir tanesi. O nedenle mevcut korunan alanların üzerine önemli doğa alanlarının dahil edilmesi aslında Türkiye için hem bu uluslararası ortamlarda verdiği sözleri yerine getirmek, hem doğal alanlarını korumak, hem de bu alanlardaki biyoçeşitliliği destekleyecek  bilgileri aslında kabul etmiş olmak gerekiyor. O nedenle önemli doğa alanlarının güncel verilerle güncellemesi önemli. Bu anlamda da tüm güncel bilgilerin aktif durumu, Doğa Derneği’nin web sitesi üzerinden ve sosyal medya hesapları üzerinden takip edilebilir. Burada destek olmak isteyenler yine Doğa Derneği’nin ‘gönüllü ol’ çağrılarını takip edebilirler, oralarda formlar üzerinden bizlere ulaşabilirler.

R.İ.: Çok teşekkürler verdiği bilgiler için. Doğa Derneği tarafından hazırlanan Doğa Sohbetleri’nde bu hafta önemli doğa alanlarını konuştuk. Sizler de bu çalışmaya destek olmak isterseniz Doğa Derneği'nin web sitesinden gönüllü formunu doldurarak bize ulaşabilirsiniz. O zaman başka bir Doğa Sohbetleri’nde görüşmek üzere hoşça kalın.