19 Mayıs 2008Taraf Gazetesi
"Fayın iki ucu şimdi çok tehlikeli. Doğu Anadolu da batı gibi hareketli. Karlıova-Erzincan arası İstanbul gibi eli kulağında depremini bekliyor. İstanbul ve Erzincan depremi aynı anda olabilir.""İstanbul'da deprem Çin'deki gibi iki dakika sürecek ama büyüklüğü en çok 7,6 olacak. Çin'deki 7,9'luk depremle 7,6'lık deprem arasında büyük bir farkvardır. İstanbul'unki Çin'den altı kat küçük yaşanacak.""Konya çok ilginç. Son bir milyon yıldır bir santim yerinden oynamamış. Konya havzasında hiç bir şey olmamış. Konya'ya taşınmanızı tavsiye ederim. Su bulunursa nükleer santral da oraya kurulmalı."NEDEN? CELAL ŞENGÖRBurma'daki korkunç kasırganın hemen ardından Çin'de büyük bir deprem oldu.Yerkürede niye böyle üst üste felaketler yaşanıyor diye insan soruyor kendine.Hele bir de Türkiye doğusu ve batısıyla çok riskli bir deprem bölgesiyse, insan sadece sormuyor korkuyor da. Çünkü Anadolu, tarihi boyunca büyük depremler yaşamış.Şehirleri yıkılmış. Eski İstanbul depreminde Boğaz'da 'tsunami' oluştuğu iddiaları bile var. 1999'daki İzmit depreminden sonra bugün de İstanbul'da deprem bekleniyor. Her an büyük bir deprem olabileceği söyleniyor. Zaten bu ülkede deprem kendini sürekli hatırlatıyor. Ege devamlı sallanıyor. Marmara'da sürekli küçük küçük depremler oluyor. Marmara Denizi'nin dibinden gazlar çıkıyor. Çin'deki büyük sarsıntıdan sonra bütün bu konuları dünya çapında en büyük bilim adamlarımızdan biri olan Celal Şengör'le konuştuk. Prof. Celal Şengör, İstanbul'da ne zaman, ne büyüklükte bir deprem beklediğini, bu depremin şiddetinin yani yıkımının ne olacağı, şehrin nerelerinin sağlam, nerelerinin tehlikeli olduğunu anlattı. Anadolu'nun doğusuyla batısının aynı anda sarsılabileceğine de dikkat çekti.NEŞE DÜZEL: Burma'daki büyük kasırgadan sonra Çin'de korkunç bir deprem oldu. Herhalde bunların doğrudan bir bağlantısı yok ama insan gene de ne oluyor diye soruyor kendine. Niye arka arkaya böyle büyük felaketler yaşanıyor?Prof. CELAL ŞENGÖR: Bunların arka arkaya yaşanması sadece bir tesadüf. İnsanoğlu gördüğü, yaşadığı felaketlerin sadece kendi başına geldiğini zannediyor. Hâlbuki biz jeologlar bu felaketlere baktığımızda, milyonlarca yıla bakıyoruz ve bu olayların istatistikî dağılımının bir tesadüften ibaret olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla Burma'daki büyük fırtınayla Çin'deki depremin arasında hiçbir ilişki yok. Çin'deki gibi 7,9 ölçeğinde bir deprem tam olarak nasıl bir şiddeti ifade ediyor?Şiddet ile büyüklük ayrı şeyler. "7,9 büyüklüğünde bir deprem oldu, bunun şiddeti nedir" diye soruyorsun sen bana. Bunun şiddeti 10-11 olabilir. Şiddet ne demektir? Depremin yaptığı zarar demektir. Bu zarar neye bağlıdır? Birincisi; altta ne olduğuna, depremin ne tür bir zeminde olduğuna bağlıdır. Yumuşak, alüvyonlu bir zeminde, bir nehir yatağında olan deprem çok daha fazla zarar verir. İkicisi; bu zeminin üstündeki yapının türüne bağlıdır. Çin'de depremin olduğu yerdeki evleri görsen, bir felaket. Siz gördünüz mü?Ben 1982-1984 yılları arasında buralarda çalıştım. Depremin olduğu Siçuan'la ilgili yayınlarım var. Ben bütün bölgeyi dolaştım. Evler çok kötüydü, çok özensizdi. Deprem tehlikesi düşünülerek yapılmamıştı. Köylülerin evleri bunlar. O evlerden sağ çıkmak kolay değil. Burada çok büyük ölümün, zararın, yıkımın olması ve depremin şiddetinin artması normaldir. Bakın... Bir depremin 1 ila 12 arasında bir şiddeti oluyor. Depremin şiddeti 1 olduğunda, insanlar hissetmiyor. Şiddet 12 olduğunda ne oluyor?12 olduğunda hiçbir şey ayakta kalmıyor. Siçuan eyaletindeki depremin şiddeti 11'e çıkmıştır ve her yer dümdüz olmuştur. 1999'daki İzmit depreminde yanılmıyorsam depremin şiddeti 10'a çıkmıştı. İstanbul'da olması beklenen büyük deprem için de modellemeler yapıldı. Son modellemelere göre, bu depremin şiddeti sadece bir yerde 10'a çıkıyor.Neresi 10 oluyor?Yeşilköy ve civarında depremin şiddeti 10 oluyor. Sahillerde ise dokuz ve sekiz oluyor. İkinci Köprü'den itibaren Karadeniz'e doğru altıya düşüyor. İstanbul Lazlara kalacak derken bunu kastediyorum. Buralarda sağlam evlere hiçbir şey olmayacak, biraz sallanacaklar o kadar. En tehlikeli yerler nereleri?Anadolu yakasında Moda, Fenerbahçe, Üsküdar. Avrupa yakasında Haliç'in güneyi, klasik İstanbul, Eminönü, Yeşilköy ve civarı... İzmit depreminde İstanbul ne kadarlık bir şiddet yaşadı?Benim tahminim o depremin İstanbul'daki şiddeti beş-altı oldu. Mesela Ambarlı'da altı oldu. Binan iyiyse, beş-altı şiddet hiç önemli değildir.Çin'deki 7,9'luk son depremin yedi dakika sürdüğü söyleniyor. Yedi dakika sürebilir mi bir deprem gerçekten?Sürebilir ama Siçuan'daki deprem yedi dakika değil, iki dakika sürdü. Alaska'daki deprem yedi dakika sürmüştü. Anchorage dümdüz oldu. Hatta şehrin birkaç kilometre dışında park edilmiş bir tankeri depremden sonra şehrin merkezinde buldular. Tsunamiyle dalganın üzerinde gelmiş. 1999'daki İzmit depremi ise 45 saniye sürmüştü. İki dakika çok uzun bir süredir. İki dakikalık 7,9 büyüklüğündeki bir deprem de bayağı büyükler sınıfındadır. 1939'daki Erzincan depremi 7,9 tahmin ediliyor. Zaten depremler yediden itibaren büyükler sınıfına giriyor. İstanbul depremi de bize göre iki dakika sürecek. Bunu ilk söylediğimizde iki dakikalık depreme inanmamışlardı, işte alın buyurun, bal gibi oluyor işte. Her fay sisteminin farklı olduğu, bir depremin diğerini etkilemediği söyleniyor ama yer kürenin bir bütün olduğunu düşündüğümüzde de her hareket bir diğerini etkiler duygusuna kapılıyor insan. Gerçekten depremler birbirlerini hiç etkilemez mi?Etkiler. İki tür etki var. Bir, 'kısa zaman etkisi'. İki, 'uzun zaman etkisi'. Diyelim ki, İstanbul'da deprem oldu ve hemen arkasından birkaç saat ya da birkaç gün sonra Atina'da deprem oldu. İşte bu 'kısa zaman' etkisidir. Bu konuda son dönemde çok ciddi yayınlar yapıldı. Çünkü bizim depremden sonra bir depremin diğerini tetikleyebileceği istatistikî olarak ispat edildi bu. 1999'daki büyük deprem Ege'de çok ciddi bir hareketliliğe sebep oldu. İzmit depreminin Yunanistan'daki depremi tetiklediği istatistikî olarak gösterildi. Uzun zaman etkisine gelince... Burada önemli olan levhalardır. Çin'deki deprem İstanbul'u etkilemez ama Hindistan'ı ve Rusya'yı etkileyebilir.Rusya bizi etkilemez mi peki?Rusya'da nerede olduğuna bağlı... Herhalde bizi de Afrika'da, Kızıldeniz'de olan depremler tetikliyor. Kafkaslar'daki depremler de tetikleyebilir. Çünkü biz bir tane dünya üzerinde yaşıyoruz ve levhalar birbirlerini tetikleyebiliyor. Mesela Rusya, Avrasya levhasının üzerinde. Anadolu ise Avrasya levhasıyla Afrika levhasının sınır bölgesinde. Sınır bölgesinde olmak, bol depremli bir yerde olmak demektir. Yunanistan da bizim gibi sınır bölgesinde. Portekiz'in güneyi de öyle. Avrasya ile Afrika levhasını birbirinden ayıran sınır bölgesi Portekiz'in güneyinden geçiyor. Portekiz'deki meşhur 1755 depremi bunun üzerinde oldu. Dokuza yakın büyüklükteki o depremde St. Petersburg'da sarayın avizeleri sallanmış. 1999'daki İzmit'teki deprem de Çin'deki son deprem gibi 7,9 büyüklüğündeydi. 7,9 büyüklüğündeki depremler ne kadar sürelerle tekrarlar?Orta Asya'da beş yüz yılda bir sekiz büyüklüğünde depremler oluyor. Bursa'da 300-400 yılda bir yedi virgüllü depremler oluyor. İstanbul'da ise 250 yılda bir 7,6 ya da 7,7 büyüklüğünde depremler oluyor. İstanbul'da en son 1766'da yedilik bir deprem yaşandı. Demek ki aradan 242 sene geçmiş. İstanbul depreminin eli kulağında. Zaten bu depremin bütün ihtimal hesapları da yapıldı. "1999'daki büyük depremden sonraki 30-50 yıl içerisinde İstanbul'da büyük bir depremin olma ihtimali yüzde 70" denildi.İstanbul'da depremin çok uzun bir süre olmama ihtimali yok mu?Var. Yüzde bir-iki ihtimal bu. Bekler, bekler kırılmaz ama ondan sonra kırılma korkunç olur. Orta Anadolu'da 500 sene hiçbir hareket olmuyor. Ama sonra 1668'de Erzincan'dan Bolu'ya kadar öyle bir yırtılma yaşanıyor ki, rahatlıkla yüzde sekizlik korkunç bir deprem yaşanıyor. İstanbul depremi de 500 sene bekleyebilir ama çok çok küçük bir ihtimal bu. İstanbul'da 7,9 büyüklüğünde bir deprem olabilir mi?Bizim tahminimiz İstanbul depremi maksimum 7,6 büyüklüğünde olur. 7,9'luk depremle 7,6'lık deprem arasında büyük bir fark var. İstanbul depremi, Çin'dekinin beş, altı kat daha küçüğü olacak demektir bu. Ama çok çok küçüğü de değil. İstanbul depreminin şiddetine gelince...Evet...Bu depremin yıkımını, zeminin ve evlerin durumu belirleyecek bir şiddet dağılımı İstanbul için yapıldı aslında. Diyelim ki Marmara Denizi'nin içindeki fay parçalı kırıldı. Yani doğu bölümü, Üsküdar'la Tuzla arası kırıldı. O zaman oralarda ve Yeşilköy'le civarında depremin şiddeti dokuza çıkıyor. Bu bölgenin hemen sırtında yer alan Büyükçekmece'den Küçükçekmece Gölü'nün kuzeyine ve oradan da Haliç'e uzanan bölgede depremin şiddeti sekiz olabiliyor. Anadolu yakasında ise sekiz şiddetindeki yerler Avrupa yakasına göre daha dağınık ve daha az. Anadolu yakasında yedi şiddetindeki yerler çok geniş bir yer kaplıyor. Avrupa yakasında ise Birinci ve İkinci Köprü arasındaki yay çizen bir alan yedi şiddetini yaşıyor. Altı şiddetinde ise her iki yakada da tek bir yer var. O da Anadoluhisarı, Maslak vb. İkinci Köprü'nün kuzeyi. Yani Karadeniz'e uzanan bölge... Prof. Naci Görür ve Kandilli Rasathanesi'nin yöneticisi Marmara'da hareketlilik olduğunu söyledi. Şu anda ne oluyor Marmara'da?Marmara'da çok küçük depremler oluyor. Bu da Marmara'daki fayların aktif olduğunu, burada deprem faaliyetinin sürdüğünü gösteriyor. Bu faylar, beklenen büyük İstanbul depreminin hizasında diziliyor ama bu hareketlilik İstanbul depreminin habercisi değil. Marmara'daki küçük depremlerin hareketliliği bizi başka bir konuda endişelendiriyor. O da şu. Mesela Büyükada'yla Silivri arasında hiç deprem olmuyor. Ben buranın kilitlendiğini hissediyorum. Fay kırılırsa oradan kırılacak diye düşünüyorum. Naci Görür'ün denizin dibinde izlediği gaz çıkışları özellikle bir şeyin işareti mi peki?Aaa o çok enteresan! Bu gaz çıkışının teorisi henüz yok. Gazın nereden çıktığını biliyoruz ama bize deprem hakkında ne söylüyor onu henüz bilmiyoruz. Gaz, çökel tabakalarının içinden geliyor. Sen, ben ölüyoruz, gömülüyoruz ve gaz, metan oluyoruz. Karbon veriyoruz, petrol oluyoruz. Bu gaz birikiyor ve bir çatlak olduğu zaman yukarıya çıkıyor. Peki, bu çatlak fayla mı ilgili? Bilmiyoruz. Olabilir de, olmayabilir de. Gazların depremle ilgili olup olmadığını bilmiyoruz.Yakın bir zamanda İstanbul'da deprem bekliyor musunuz?Ben hâlâ bekliyorum. 1999'daki depremin üstünden dokuz yıl geçti. Ben o tarihte, İstanbul'da da 10-12 yıl içinde'den büyük bir deprem olacağını söylemiştim. Bunun bilimsel bir dayanağı yok ama, geçmişte olan iki, üç depreme bakıyorum, hep 10-12 yıl aralıklarla olduğunu görüyorum. Dolayısıyla İstanbul'da deprem olmasını birkaç yıl içinde bekliyorum ben. Ama yüzde 70 istatistikî olarak İstanbul depremi İzmit depreminden sonraki 30-50 yıl arasındaki bir tarihte bekleniyor. İstanbul Çin'deki gibi bir 7,9'luk depreme dayanabilir mi?Dayanamaz. Biz İstanbul'da maksimum 7,6 büyüklüğünde bir deprem bekliyoruz. Böyle bir depremde, 50-100 bin arasında bir ölüm rakamı tahmin ediliyor ki bence çok iyimser bir tahmin bu. Toplam 800 bin binanın yüzde beşinin yani 40 bininin dümdüz olacağı öngörülüyor. Yüzde 7,9'da ölü sayısı çok daha büyük olur. Ayrıca İstanbul'da sekizden büyük deprem de olmaz burada. O kadar büyük bir birikim yok. Yanal atımlı faylar da o kadar büyük deprem üretmiyorlar. 500 yıl sonra da olsa deprem gene sekizden büyük olmaz. Marmara'nın hangi bölgesindeki faylarda kırılma bekliyorsunuz?İzmit Körfezi'nin ağzından başla, Tuzla'nın ve Adalar'ın güneyinden geç. Sonra İstanbul Boğazı'nın güneyinden Yeşilköy'ün sekiz kilometre güneyine gel ve Kumburgaz'a uzan. Oradan Şarköy'e dümdüz bir çizgi çiz. Burası 160 kilometre uzunluğunda bir alan. Bu alanın hepsi bir seferde iki dakikalık 7,6 büyüklüğünde bir depremle kırılacak benim tahminim. Eğer fay parçalı kırılırsa, depremler daha kısa ve daha küçük olacak ama hiçbiri yedinin altına inmeyecek. Fayın parçalı kırılması iyi değil.Niye?Çünkü arka arkaya iki büyük deprem yaşanır bu durumda. Üstelik bir üçüncüsü de gelebilir. Çınarcık'ta yedi büyüklüğünde bir deprem üretecek olan fayların da İstanbul depreminden sonra kırılma ihtimali var. Çınarcık'taki fay kuzey güney atımlı bir fay. Bu yüzden etkisi İstanbul'un içine kadar uzanabilir. İstanbul depremi sahilleri çok kötü etkileyecekken, Çınarcık depremi İstanbul'un içlerine kadar yayılabilir. O zaman bu deprem 1894'tekine benzer. Çok tatsız bir manzarayla karşı karşıyayız. İstanbul'daki son büyük deprem ne zaman olmuştu?1766'da oldu. Fatih Camii olduğu gibi aşağıya inmiş. İstanbul'da en büyük deprem felaketi 1509'da yaşanmış. Tsunami olmuş, surlar yıkılmış. Ben 1509'daki gibi olacağı kanaatindeyim. Bazı jeologlar Marmara'nın altında aslında o kadar büyük bir fay olmadığını söylüyor. Siz bu görüşü nasıl değerlendiriyorsunuz?Bu adamların diploması iptal edilmelidir. Çünkü bu, dünya düzdür demeye benziyor. Marmara denizinin altındaki fay, Kuzey Anadolu fayının bir bölümüdür. Dünyanın en iyi tespit edilmiş faylarından biridir bu. Eğer bir jeolog, bir fay tespitini değerlendiremiyorsa onun elinden diploması alınmalıdır. Cehalet bu.Doğu Anadolu da fay hattının üzerinde. Doğu'da deprem tehlikesinin boyutları nedir?Doğu Anadolu'da da Kuzey Anadolu fayının uzantısı var ve orada da Batı Anadolu'dakine benzer çok ciddi bir hareketlilik var. Mesela Bingöl-Karlıova'yla Erzincan arasındaki bölüm aynı İstanbul gibi depremini bekliyor. Orada İstanbul'daki kadar çok insan yaşamıyor ama orası da aynı büyüklükte bir kırılma bekliyor. O deprem de eli kulağında.Ege'de deprem tehlikesi var mı?Dünyanın en çok sallanan, kıtalar üzerindeki en aktif sismik bölgesi Ege'dir. Sadece okyanuslarda Ege'den daha aktif yerler var. Ege sürekli sallanır ve maksimum 6,5-yedi büyüklüğünde depremler üretir. Ege denizi senede tahminen 1,5-üç santimetre uzuyor. Girit, Selanik'ten senede aşağı yukarı üç santimetre uzaklaşıyor. Mesela Balıkesir'in kuzeyindeki faylardan birinde 900 senedir deprem olmamış. Oradaki fay kırılırsa herhalde altının üzerinde bir deprem üretir. MTA'daki arkadaşların çalışmaları bütün bunlar.Peki, Ankara'da da sık sık küçük ölçekli depremler oluyor? Ankara'yı ne bekliyor?Yavaş hareket eden faylar var burada. Bunlar altı civarında deprem üretiyorlar. Konya çok ilginç. Son bir milyon yıldır Konya yılda bir santim oynamamış. Hiçbir şey olmamış Konya havzasında. Konya'ya taşınmanızı tavsiye ederim. Su bulunursa, nükleer santral de Konya'da kurulmalı. Türkiye'de bu kadar sağlam başka bir yer yok. Türkiye bir deprem bölgesi. Son zamanlarda hem doğuda hem batıda küçük ölçekli depremler meydana geliyor. Bunlar herhangi bir şeyin işareti mi?Eminim bunlar bir şeyi işaret ediyor ama bunları henüz yorumlayamıyoruz. Çünkü bilmiyoruz. Ben 'bilmemeyi' üstüne basa basa söylüyorum çünkü hâlâ o kadar az şeyi biliyoruz ki... Hareketlilikten fayların canlı olduğunu anlıyoruz ama İstanbul depreminde merkez üssü neresi olacak ve büyüklüğü ne olacak tam bilmiyoruz. Bunları tahmin ediyoruz. Fay şu kadar kırılırsa deprem şu büyüklükte olacak diye tahmin ediyoruz. Bu depremlerin aralıkları ne olacak onu da bilmiyoruz.İstanbul depreminin mutlaka olacağını nereden biliyoruz peki?İstatistikî olarak deprem olacak diyoruz. Çünkü fayı adım adım biliyoruz. Bildiklerimiz bize depremin mutlaka olacağını gösteriyor. Ama fay uzun süre de kilitli kalabilir tabii. Çok çok düşük de olsa böyle bir ihtimal var. Düşünebiliyor musun, çok az şey biliyoruz. Bu durumda yapılacak en akıllı şey de bildiğinin en kötüsüne hazırlanmaktır. Bildiğimizin en kötüsü de İstanbul'da 7,6 büyüklüğünde bir deprem olacak ve iki dakika sürecek. Anadolu'da hem doğuda hem batıda aynı anda deprem olabilir mi?Olabilir tabii. O zaman seyreyle sen gümbürtüyü. Erzincan ve İstanbul aynı anda deprem yaşayabilir. Çünkü Kuzey Anadolu fayının iki ucu çok tehlikeli şimdi. İstanbul'da tsunami olur mu?Evet. Sinan Özeren'le Nazmi Postacıoğlu Hava Kuvvetleri'nin bir projesini yaptılar. Dünyada ilk kez son derece detaylı üç boyutlu bir tsunami modeli çıktı buradan. Mesela Yeşilköy'de bir tsunami ihtimalinin olduğu, bu tsunami olduğu takdirde dalga yüksekliğinin altı-yedi metreye varabileceği neticesi çıktı. Altı-yedi metre ne demek? Sahil düzse, tek katlı evin tamamı gitti demektir bu. Deniz gelir, istila eder. Tsunami, Boğaz'ın içine girdiğinde dalga yüksekliği giderek düşer, Boğaz girintili çıkıntılı olduğu için tsunami kuzeye doğru ufalır ama sahilleri bol bol ıslatır, insanları da sürükler. Evler bu su kütlesine dayanabilir mi bilinmez. Unutmayın ki Boğaz'da çarpışan kayalar mitolojisi var. Büyük ihtimalle Boğaz'ın içine tsunami girmiş. İstanbul'un deprem tehlikesini hafif bir depremle atlatma ihtimali var mı?Hayır yok. Tarihte de hiç olmadı öyle bir şey. Siz bütün bunlardan emin misiniz?Bir bilim adamının emin olabileceği kadar eminim. Bilim adamı her zaman şüphecidir. Bizim bütün bu tahminlerimizi test etmemiz lazım. Deprem olduğu zaman göreceğiz. İstanbul depremi insanlık için büyük bir felaket olacak ama bilim açısından bilgi artacak. Bu depremler dünyamızın davranışı hakkında muazzam bilgi veriyor bize. Ben bir yerbilimciyim ve bu bilgiyi istiyorum. Ama kişisel olarak İstanbul depreminden çok korkuyorum. Deprem oldu ve hayatta kaldık diyelim. Depremden sonraki yağmada ne olacak? Tam bir cehennem olacak İstanbul. İşte bunun sorumluluğundan, 1999'dan beri Türkiye'yi yönetenler kurtulamayacaklar. Gereğini yapmayarak hepsi korkunç bir insanlık suçu işliyorlar.
